ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (τρίτο τμήμα) της 13ης Ιουνίου 2019 «Προδικαστική παραπομπή – Κοινωνική πολιτική – Οδηγία 2001/23/ΕΚ – Πεδίο εφαρμογής – Μεταβίβαση τμήματος επιχειρήσεως – Διατήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων – Έννοια του όρου ‟μεταβίβαση” – Έννοια του όρου ‟οικονομική οντότητα” – Μεταβίβαση τμήματος της οικονομικής δραστηριότητας μητρικής εταιρίας σε νεοϊδρυθείσα θυγατρική – Ταυτότητα – Αυτονομία – Άσκηση οικονομικής δραστηριότητας – Κριτήριο της ασκήσεως οικονομικής δραστηριότητας επί μονίμου βάσεως – Αναζήτηση συντελεστών παραγωγής από τρίτους – Πρόθεση εκκαθαρίσεως της μεταβιβασθείσας οντότητας»

Στην υπόθεση C‑664/17,

με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε ο Άρειος Πάγος (Ελλάδα) με απόφαση της 8ης Νοεμβρίου 2017, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 27 Νοεμβρίου 2017, στο πλαίσιο της δίκης

Ελληνικά Ναυπηγεία AE

κατά

Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου κ.λπ.,

παρισταμένων των:

Συλλόγου Εργαζομένων Ναυπηγείων Σκαραμαγκά, Η ΤΡΙΑΙΝΑ,

Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εργατοϋπαλλήλων Μετάλλου (ΠΟΕΜ),

Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ),

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (τρίτο τμήμα),

συγκείμενο από τους A. Prechal, πρόεδρο τμήματος, F. Biltgen, J. Malenovský (εισηγητή), C. G. Fernlund και L. S. Rossi, δικαστές,

γενικός εισαγγελέας: M. Szpunar

γραμματέας: L. Hewlett, κύρια διοικητική υπάλληλος,

έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία και κατόπιν της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως της 15ης Νοεμβρίου 2018,

λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υπέβαλαν:

– η Ελληνικά Ναυπηγεία AE, εκπροσωπούμενη από τους Σ. Ανδριόπουλο και Δ. Ζερδελή, δικηγόρους,

– ο Π. Αναγνωστόπουλος και 89 ακόμη εργαζόμενοι, ο Σύλλογος Εργαζομένων Ναυπηγείων Σκαραμαγκά, Η ΤΡΙΑΙΝΑ, και η Πανελλήνια Ομοσπονδία Εργατοϋπαλλήλων Μετάλλου (ΠΟΕΜ), εκπροσωπούμενοι από τον Β. Πήττα, δικηγόρο,

– ο Δ. Καραμπίνης, εκπροσωπούμενος από τον Μ. Μιχαλόπουλο, δικηγόρο,

– οι Κ. Πριόβολος και Κ. Κωστόπουλος, εκπροσωπούμενοι από τον Α. Τζέλλη, δικηγόρο,

– η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ), εκπροσωπούμενη από τη Σ. Καζάκου, δικηγόρο,

– η Ελληνική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τις Σ. Χαριτάκη, Σ. Παπαϊωάννου και Έ.‑Μ. Μαμούνα,

– η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τους Μ. Κωνσταντινίδη και M. Kellerbauer,

αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα που ανέπτυξε τις προτάσεις του κατά τη συνεδρίαση της 7ης Φεβρουαρίου 2019,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

1 Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 1, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, της οδηγίας 2001/23/ΕΚ του Συμβουλίου, της 12ης Μαρτίου 2001, περί προσεγγίσεως των νομοθεσιών των κρατών μελών, σχετικά με τη διατήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση μεταβιβάσεων επιχειρήσεων, εγκαταστάσεων ή τμημάτων εγκαταστάσεων ή επιχειρήσεων (ΕΕ 2001, L 82, σ. 16).

2 Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ της Ελληνικά Ναυπηγεία AE, αφενός, και του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου και 89 ακόμη εργαζομένων (στο εξής: αναιρεσίβλητοι εργαζόμενοι), αφετέρου, με αντικείμενο την εκτέλεση των συμβάσεων εργασίας που είχαν αρχικώς συναφθεί μεταξύ των ως άνω διαδίκων.

Το νομικό πλαίσιο

Το δίκαιο της Ένωσης

3 Η οδηγία 2001/23 κωδικοποίησε, από 11ης Απριλίου 2001, την οδηγία 77/187/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 14ης Φεβρουαρίου 1977, περί προσεγγίσεως των νομοθεσιών των κρατών μελών σχετικά με τη διατήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση μεταβιβάσεων επιχειρήσεων, εγκαταστάσεων ή τμημάτων εγκαταστάσεων ή επιχειρήσεων (ΕΕ ειδ. έκδ. 05/002, σ. 171), όπως είχε τροποποιηθεί με την οδηγία 98/50/ΕΚ του Συμβουλίου, της 29ης Ιουνίου 1998 (ΕΕ 1998, L 201, σ. 88). Δεδομένου ότι όλα τα κρίσιμα περιστατικά σχετικά με την επίμαχη στην κύρια δίκη μεταβίβαση έχουν λάβει χώρα μετά την 11η Απριλίου 2001, η οδηγία 2001/23 είναι εφαρμοστέα ratione temporis στη διαφορά της κύριας δίκης.

4 Οι αιτιολογικές σκέψεις 3 και 8 της οδηγίας 2001/23 έχουν ως εξής:

«(3) Είναι απαραίτητη η θέσπιση διατάξεων για την προστασία των εργαζομένων σε περίπτωση αλλαγής του επιχειρηματικού φορέα, και ιδιαίτερα προς εξασφάλιση της διατηρήσεως των δικαιωμάτων τους.

[...]

(8) Η ασφάλεια και η διαφάνεια του δικαίου απαίτησαν να διευκρινιστεί η έννοια της μεταβίβασης με βάση τη νομολογία του Δικαστηρίου. Η διευκρίνιση αυτή δεν τροποποίησε το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 77/187/ΕΟΚ, σύμφωνα με την ερμηνεία του Δικαστηρίου.»

5 Το άρθρο 1, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, της οδηγίας αυτής ορίζει τα εξής:

«α) Η παρούσα οδηγία εφαρμόζεται σε οποιαδήποτε μεταβίβαση επιχείρησης, εγκατάστασης ή τμήματος επιχείρησης ή εγκατάστασης σε άλλον εργοδότη, ως αποτέλεσμα νομικής μεταβίβασης ή συγχώνευσης.

β) Υπό την επιφύλαξη του στοιχείου α) και των ακολούθων διατάξεων του παρόντος άρθρου, θεωρείται ως μεταβίβαση, κατά την έννοια της παρούσας οδηγίας, η μεταβίβαση μιας οικονομικής οντότητας που διατηρεί την ταυτότητά της, η οποία νοείται ως σύνολο οργανωμένων πόρων με σκοπό την άσκηση οικονομικής δραστηριότητας, είτε κυρίας είτε δευτερεύουσας.»

6 Το άρθρο 2, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, της εν λόγω οδηγίας έχει ως εξής:

«Κατά την έννοια της παρούσας οδηγίας, νοούνται ως:

α) “[μεταβιβάζων]”: κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο που λόγω μιας μεταβιβάσεως κατά την έννοια του άρθρου 1 παράγραφος 1 χάνει την ιδιότητα του εργοδότη στην επιχείρηση, την εγκατάσταση ή το τμήμα επιχείρησης ή εγκατάστασης·

β) “[διάδοχος]” κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο που, λόγω μεταβιβάσεως κατά την έννοια του άρθρου 1 παράγραφος 1 αποκτά την ιδιότητα του εργοδότη στην επιχείρηση, την εγκατάσταση ή το τμήμα επιχείρησης ή εγκατάστασης».

7 Το άρθρο 3, παράγραφος 1, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας 2001/23 ορίζει τα εξής:

«Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του [μεταβιβάζοντος], που απορρέουν από σύμβαση εργασίας ή από εργασιακή σχέση υφισταμένη κατά την ημερομηνία της μεταβιβάσεως, μεταβιβάζονται, διά της μεταβιβάσεως αυτής, στον [διάδοχο].»

8 Το άρθρο 4, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας αυτής ορίζει τα εξής:

«1. Η μεταβίβαση μιας επιχείρησης, μιας εγκατάστασης, ή ενός τμήματος επιχείρησης ή εγκατάστασης, δεν συνιστά αυτή καθ’ εαυτή λόγο απολύσεως για τον [μεταβιβάζοντα] ή τον [διάδοχο]. Η διάταξη αυτή δεν εμποδίζει απολύσεις για οικονομικούς, τεχνικούς ή οργανωτικούς λόγους, που συνεπάγονται μεταβολές του εργατικού δυναμικού.

[...]

2. Αν η σύμβαση εργασίας ή η εργασιακή σχέση καταγγελθεί λόγω του ότι η μεταβίβαση συνεπάγεται ουσιαστική μεταβολή των όρων εργασίας εις βάρος του εργαζομένου, η καταγγελία της συμβάσεως εργασίας ή της εργασιακής σχέσεως θεωρείται ότι επήλθε εξαιτίας του εργοδότη.»

9 Το άρθρο 5, παράγραφος 1, της εν λόγω οδηγίας προβλέπει τα εξής:

«Εκτός εάν τα κράτη μέλη προβλέπουν άλλως, τα άρθρα 3 και 4 δεν εφαρμόζονται στη μεταβίβαση επιχείρησης, εγκατάστασης ή τμήματος επιχείρησης ή εγκατάστασης, όταν ο [μεταβιβάζων] υπόκειται σε διαδικασία πτώχευσης ή σε οποιαδήποτε άλλη ανάλογη διαδικασία αφερεγγυότητας, κινηθείσα με σκοπό την εκκαθάριση των περιουσιακών στοιχείων του [μεταβιβάζοντος] και οι διαδικασίες αυτές διεξάγονται υπό την εποπτεία αρμόδιας δημόσιας αρχής (που μπορεί να είναι σύνδικος πτωχεύσεως, εξουσιοδοτημένος από αρμόδια δημόσια αρχή).»

Το ελληνικό δίκαιο

10 Κατά το άρθρο 2, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και γʹ, του προεδρικού διατάγματος 178/2002, Μέτρα σχετικά με την προστασία των δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση μεταβίβασης επιχειρήσεων, εγκαταστάσεων ή τμημάτων εγκαταστάσεων ή επιχειρήσεων, σε συμμόρφωση προς την Οδηγία 98/50/ΕΚ του Συμβουλίου (ΦΕΚ Aʹ 162/12.7.2002, στο εξής: προεδρικό διάταγμα 178/2002), οι διατάξεις του προεδρικού αυτού διατάγματος εφαρμόζονται σε κάθε συμβατική ή εκ του νόμου μεταβίβαση ή συγχώνευση επιχειρήσεων, εγκαταστάσεων ή τμημάτων εγκαταστάσεων, η οποία συνιστά μεταβολή του προσώπου του εργοδότη και δύναται να αφορά είτε δημόσιους είτε ιδιωτικούς φορείς, οι οποίοι ασκούν οικονομικές δραστηριότητες, που ενδέχεται να είναι είτε κερδοσκοπικές είτε μη κερδοσκοπικές.

11 Κατά το άρθρο 2, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, του εν λόγω διατάγματος, ως «μεταβίβαση» θεωρείται η μεταβίβαση μιας οικονομικής οντότητας που διατηρεί την ταυτότητά της, η οποία νοείται ως σύνολο οργανωμένων πόρων με σκοπό την άσκηση οικονομικής δραστηριότητας, είτε κυρίας είτε δευτερεύουσας.

12 Το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, του εν λόγω προεδρικού διατάγματος ορίζει την έννοια των όρων «μεταβιβάζων» και «διάδοχος», του μεν πρώτου νοουμένου ως κάθε φυσικού ή νομικού προσώπου το οποίο, λόγω μεταβιβάσεως υπό την προαναφερθείσα έννοια, χάνει την ιδιότητα του εργοδότη στην επιχείρηση, την εγκατάσταση ή το τμήμα επιχειρήσεως ή εγκαταστάσεως, του δε δεύτερου ως κάθε φυσικού ή νομικού προσώπου το οποίο, λόγω μεταβιβάσεως κατά την ως άνω έννοια, αποκτά την ιδιότητα του εργοδότη στην επιχείρηση, την εγκατάσταση ή το τμήμα επιχειρήσεως ή εγκαταστάσεως.

13 Κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 4, παράγραφος 1, πρώτο εδάφιο, του προεδρικού διατάγματος 178/2002, από την ημερομηνία της μεταβιβάσεως όλα τα υφιστάμενα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις που είχε ο μεταβιβάζων από σύμβαση ή σχέση εργασίας μεταβιβάζονται στον διάδοχο.

14 Το άρθρο 4, παράγραφος 1, δεύτερο εδάφιο, του εν λόγω προεδρικού διατάγματος προβλέπει ότι ο μεταβιβάζων εξακολουθεί, και μετά τη μεταβίβαση, να ευθύνεται αλληλεγγύως και εις ολόκληρον με τον διάδοχο για τις υποχρεώσεις που προέκυψαν από τη σύμβαση ή σχέση εργασίας μέχρι τον χρόνο που αναλαμβάνει ο διάδοχος.

15 Από το άρθρο 4, παράγραφος 2, του εν λόγω διατάγματος συνάγεται ότι μετά τη μεταβίβαση ο διάδοχος εξακολουθεί να τηρεί τους όρους εργασίας που προβλέπονται από συλλογική σύμβαση εργασίας, απόφαση διαιτησίας, κανονισμό ή ατομική σύμβαση εργασίας.

16 Το άρθρο 5, παράγραφος 1, πρώτο εδάφιο, του προεδρικού διατάγματος 178/2002 προβλέπει ότι η μεταβίβαση μιας επιχειρήσεως, εγκαταστάσεως ή τμήματος επιχειρήσεως δεν συνιστά, αυτή καθεαυτή, λόγο απολύσεως των εργαζομένων. Ωστόσο, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 5, παράγραφος 1, δεύτερο εδάφιο, του εν λόγω διατάγματος, τηρουμένων των σχετικών περί απολύσεων διατάξεων, επιτρέπονται απολύσεις που κρίνονται απαραίτητες για λόγους οικονομικούς, τεχνικούς ή οργανώσεως που συνεπάγονται μεταβολές του εργατικού δυναμικού. Εντούτοις, το άρθρο 5, παράγραφος 2, του εν λόγω διατάγματος προβλέπει ότι, αν η σύμβαση εργασίας ή η εργασιακή σχέση καταγγελθεί λόγω του ότι η μεταβίβαση συνεπάγεται ουσιαστική μεταβολή των όρων εργασίας εις βάρος των εργαζομένων, η καταγγελία της συμβάσεως εργασίας ή της εργασιακής σχέσεως θεωρείται ότι επήλθε εξαιτίας του εργοδότη.

17 Κατά το άρθρο 6, παράγραφος 1, του προεδρικού διατάγματος 178/2002, οι συνέπειες της μεταβιβάσεως που προβλέπονται στα άρθρα 4 και 5 του διατάγματος αυτού δεν εφαρμόζονται σε περίπτωση που ο μεταβιβάζων βρίσκεται σε διαδικασία πτωχεύσεως ή σε οποιαδήποτε άλλη ανάλογη διαδικασία αφερεγγυότητας.

Η διαφορά της κύριας δίκης και τα προδικαστικά ερωτήματα

18 Οι αναιρεσίβλητοι εργαζόμενοι είχαν προσληφθεί, πριν από 30 περίπου έτη, με συμβάσεις εργασίας αορίστου χρόνου από την Ελληνικά Ναυπηγεία για να εργαστούν στις εγκαταστάσεις της εταιρίας αυτής στον Σκαραμαγκά (Ελλάδα).

19 Η εν λόγω εταιρία ήταν, από το 1985, επιχείρηση του ευρύτερου δημόσιου τομέα, η οποία ιδιωτικοποιήθηκε το 2002 και, μέχρι τις 30 Σεπτεμβρίου 2008, υπήρχε απαγόρευση μειώσεως του προσωπικού της.

20 Η Ελληνικά Ναυπηγεία ασκούσε, κατά την ιδιωτικοποίησή της, τέσσερις δραστηριότητες και συγκεκριμένα τη ναυπήγηση πολεμικών και εμπορικών πλοίων, την επισκευή πλοίων, τη ναυπήγηση και επισκευή υποβρυχίων και την κατασκευή και επισκευή σιδηροδρομικών οχημάτων. Οι δραστηριότητες αυτές ήταν οργανωμένες σε τέσσερις αντίστοιχες «διευθύνσεις», ήτοι τη διεύθυνση πλοίων επιφανείας, τη διεύθυνση επισκευών, τη διεύθυνση υποβρυχίων και τη διεύθυνση τροχαίου υλικού. Εκτός από τις διευθύνσεις αυτές, η οργανωτική δομή της Ελληνικά Ναυπηγεία περιλάμβανε και τέσσερα παραγωγικά «τμήματα», και συγκεκριμένα το ελασματουργείο, το σωληνουργείο, το ξυλουργείο και το μηχανουργείο. Καμία από τις ως άνω οργανωμένες σε «διευθύνσεις» δραστηριότητες δεν μπορούσε να εκτελέσει τα έργα που αναλάμβανε χωρίς τη συμμετοχή στην αντίστοιχη διαδικασία των προαναφερθέντων «παραγωγικών» τμημάτων.

21 Η Ελληνικά Ναυπηγεία, λίγο καιρό μετά την ιδιωτικοποίησή της, ίδρυσε μια θυγατρική στον τομέα του τροχαίου υλικού, την Εταιρεία Τροχαίου Υλικού Ελλάδος ΑΕ (στο εξής: ΕΤΥΕ), προκειμένου να μεταβιβασθούν σ’ αυτήν οι σε εξέλιξη προγραμματικές συμφωνίες που αφορούσαν την κατασκευή και παράδοση σιδηροδρομικών οχημάτων διαφόρων τύπων. Κατά την απόφαση περί παραπομπής, στις 28 Σεπτεμβρίου 2006, η Ελληνικά Ναυπηγεία και η ΕΤΥΕ συνήψαν σειρά συμβάσεων προκειμένου, από 1ης Οκτωβρίου 2006, να επιτευχθεί η λειτουργία της «διεύθυνσης τροχαίου υλικού» της Ελληνικά Ναυπηγεία ως αυτόνομης εταιρίας υπό την επωνυμία της ΕΤΥΕ.

22 Οι συμβάσεις αυτές είχαν ως αντικείμενο, μεταξύ άλλων, τη μίσθωση επαγγελματικής στέγης με αντικείμενο ένα οικόπεδο της Ελληνικά Ναυπηγεία, την πώληση και την παράδοση, από την Ελληνικά Ναυπηγεία προς την ΕΤΥΕ, κινητών πραγμάτων, την παροχή, από την Ελληνικά Ναυπηγεία προς την ΕΤΥΕ, υπηρεσιών διοικητικής φύσεως, καθώς και την ανάθεση, εκ μέρους της Ελληνικά Ναυπηγεία στην ΕΤΥΕ, της εκτελέσεως εκκρεμών εργασιών από τρεις προγραμματικές συμβάσεις.

23 Κατά τη διάρκεια του 2007, η Ελληνικά Ναυπηγεία και η ΕΤΥΕ συνήψαν και άλλες συμβάσεις με αντικείμενο, μεταξύ άλλων, τον δανεισμό προσωπικού της ETYE στην Ελληνικά Ναυπηγεία, την ανάθεση, εκ μέρους της Ελληνικά Ναυπηγεία στην ETYE, της εκτελέσεως εκκρεμών εργασιών από προγραμματική σύμβαση, καθώς και την παροχή υπηρεσιών από την ETYE στην Ελληνικά Ναυπηγεία.

24 Στις 28 Σεπτεμβρίου 2007, η Ελληνικά Ναυπηγεία και η ΕΤΥΕ συνήψαν συμφωνία-πλαίσιο η οποία προέβλεπε την εκκαθάριση της δεύτερης την 30ή Σεπτεμβρίου 2008. Επιπλέον, συμφωνήθηκε ότι η Ελληνικά Ναυπηγεία θα αναλάμβανε τα έξοδα εκκαθαρίσεως τα οποία ισοδυναμούσαν με το προϋπολογισθέν κόστος για τις απολύσεις των 160 εργαζομένων της ΕΤΥΕ. Ωστόσο, η προβλεπόμενη ημερομηνία της εν λόγω εκκαθαρίσεως μετατέθηκε με την από 10 Σεπτεμβρίου 2008 τροποποίηση της εν λόγω συμφωνίας-πλαισίου.

25 Την 1η Οκτωβρίου 2007, το σύνολο των μετοχών της ΕΤΥΕ περιήλθε στην κυριότητα του ομίλου των γερμανικών εταιριών περιορισμένης ευθύνης ΙΝΤΕΙ Industriebeteiligungsgesellschaft mbH (ΙΝΤΕΙ) και Industriegesellschaft Waggonbau Ammendorf mbH (ΙGWA).

26 Με την από 8 Οκτωβρίου 2007 ανακοίνωση, οι αναιρεσίβλητοι εργαζόμενοι πληροφορήθηκαν τη μεταβίβαση της ΕΤΥΕ στον ως άνω όμιλο εταιριών. Στις 13 Μαΐου 2008, συνήφθη η επιχειρησιακή συλλογική σύμβαση εργασίας για τους όρους αμοιβής και εργασίας όλων των εργαζομένων στην ETYE.

27 Το 2010, το Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών (Ελλάδα) κήρυξε την ΕΤΥΕ σε κατάσταση πτωχεύσεως.

28 Οι νυν αναιρεσίβλητοι εργαζόμενοι άσκησαν την από 1η Ιουνίου 2009 αγωγή ενώπιον του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών (Ελλάδα), με αίτημα να αναγνωρισθεί ότι εξακολουθούσαν να συνδέονται με συμβάσεις παροχής εξαρτημένης εργασίας αορίστου χρόνου με την Ελληνικά Ναυπηγεία, ότι η Ελληνικά Ναυπηγεία όφειλε να καταβάλει προς αυτούς τις νόμιμες αποδοχές συγκεκριμένα για όσο χρονικό διάστημα διατηρούνται οι συμβάσεις εργασίας και ότι, σε περίπτωση καταγγελίας των συμβάσεων εργασίας, η Ελληνικά Ναυπηγεία όφειλε να καταβάλει προς έκαστο εξ αυτών τις νόμιμες αποζημιώσεις απολύσεως.

29 Το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών έκανε δεκτή την εν λόγω αγωγή και η Ελληνικά Ναυπηγεία άσκησε έφεση ενώπιον του Εφετείου Αθηνών (Ελλάδα). Το εν λόγω δικαστήριο επικύρωσε την πρωτόδικη απόφαση, κρίνοντας, ειδικότερα, ότι η ETYE ουδέποτε συνιστούσε αυθύπαρκτη οργανική ενότητα. Έκρινε ότι, πρώτον, η ETYE δεν συνιστούσε αυτόνομη παραγωγική μονάδα δεδομένου ότι για την παραγωγή και επισκευή του τροχαίου υλικού ήταν απαραίτητη η συμβολή απάντων των τεσσάρων παραγωγικών τμημάτων της Ελληνικά Ναυπηγεία και ότι, αν η Ελληνικά Ναυπηγεία έπαυε κάθε δραστηριότητα, θα ήταν αδύνατη η κατασκευή και επισκευή σιδηροδρομικού υλικού εκ μέρους της ΕΤΥΕ. Δεύτερον, η ETYE δεν διέθετε δική της διοικητική υποστήριξη, την οποία της παρείχε η Ελληνικά Ναυπηγεία, και, τρίτον, δεν διέθετε οικονομική αυτοτέλεια και την οικονομική της διαχείριση ασκούσε η Ελληνικά Ναυπηγεία. Από τα ανωτέρω το Εφετείο Αθηνών συνήγαγε ότι δεν μπορούσε να γίνει λόγος για μεταβίβαση επιχειρήσεως, εγκαταστάσεως ή τμημάτων εγκαταστάσεως και ότι, ως εκ τούτου, εργοδότης των νυν αναιρεσιβλήτων εργαζομένων παρέμενε η Ελληνικά Ναυπηγεία.

30 Στις 29 Αυγούστου 2013, η Ελληνικά Ναυπηγεία άσκησε αναίρεση κατά της αποφάσεως αυτής ενώπιον του Αρείου Πάγου (Ελλάδα). Στους κόλπους του δικάζοντος τμήματος του εν λόγω δικαστηρίου εμφιλοχώρησε διαφωνία ως προς την έννοια του όρου «οικονομική οντότητα» στο άρθρο 1 της οδηγίας 2001/23.

31 Συγκεκριμένα, κατά τη γνώμη τριών μελών του δικάζοντος τμήματος, η ΕΤΥΕ δεν είχε τη δυνατότητα να συνεχίσει την επιχειρηματική δραστηριότητα που ανέλαβε, καθόσον αυτή δεν διέθετε πριν από την επίμαχη μεταβίβαση την αναγκαία υλική ή τεχνική υποδομή ούτε η διεύθυνση τροχαίου υλικού που φέρεται ότι μεταβιβάσθηκε σ’ αυτήν μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς την υποστήριξη των παραγωγικών τμημάτων της Ελληνικά Ναυπηγεία, καθώς και των διοικητικών και οικονομικών υπηρεσιών αυτής. Η εκτίμηση αυτή επιρρωννύεται από το γεγονός ότι το έργο που παρήγαγε η ΕΤΥΕ ήταν μηδαμινό και οδήγησε στην πτώχευσή της. Τα ανωτέρω ενισχύουν, εξάλλου, την άποψη των αναιρεσιβλήτων εργαζομένων ότι η επίμαχη μεταβίβαση απέβλεπε στην κατάργηση της δραστηριότητας κατασκευής και επισκευής σιδηροδρομικών οχημάτων της Ελληνικά Ναυπηγεία και στην απώλεια των θέσεων εργασίας που συνδέονταν με αυτήν, χωρίς αρνητικές οικονομικές συνέπειες για την Ελληνικά Ναυπηγεία.

32 Αντιθέτως, δύο μέλη του δικάζοντος τμήματος είναι της γνώμης ότι η μονάδα που μεταβιβάσθηκε είχε, τόσο πριν όσο και μετά την επίμαχη μεταβίβαση, επαρκή αυτοτέλεια για να ασκεί την οικονομική της δραστηριότητα. Ειδικότερα, σε περίπτωση μεταβιβάσεως μιας λιγότερο σημαντικής μονάδας, τα στοιχεία που συγκροτούν την έννοια του όρου «οικονομική οντότητα» μπορούν να εξετάζονται με λιγότερο αυστηρό τρόπο σε σύγκριση με την περίπτωση μεταβιβάσεως μιας ολόκληρης επιχειρήσεως ή μίας κύριας δραστηριότητας. Το γεγονός ότι ο διάδοχος, ως θυγατρική εταιρία, υποστηριζόταν από τον μεταβιβάζοντα κατά την άσκηση της δραστηριότητας που απέκτησε δεν αποκλείει την κατάφαση της μεταβιβάσεως, διότι για την ερμηνεία της έννοιας του όρου «μεταβίβαση» πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι σύγχρονες μορφές του «επιχειρείν», ιδίως με τη χρήση μέσων και υπηρεσιών τρίτων. Τέλος, η πρόθεση του μεταβιβάζοντος και του διαδόχου να προχωρήσουν σε εκκαθάριση της εταιρίας αποτελεί όχι ενδείκτη που αποκλείει τη μεταβίβαση, αλλά στοιχείο από το οποίο μπορεί, ενδεχομένως, να συναχθεί, βάσει των κανόνων του εθνικού δικαίου, η ύπαρξη μονομερούς μεταβολής των όρων της συμβάσεως και η λύση της εκ μέρους του μεταβιβάζοντος εργοδότη.

33 Επομένως, ο Άρειος Πάγος αποφάσισε να αναστείλει τη διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

«1) Κατά την αληθινή έννοια του άρθρου 1 της οδηγίας [2001/23] και προκειμένου να γίνει δεκτό ότι υφίσταται ή δεν υφίσταται μεταβίβαση επιχειρήσεως, εγκαταστάσεως ή τμήματος εγκαταστάσεως ή επιχειρήσεως, ως “οικονομική οντότητα” πρέπει να νοηθεί μια τελείως αυτοδύναμη παραγωγική μονάδα, η οποία έχει την ικανότητα να λειτουργήσει για την επίτευξη του οικονομικού σκοπού της χωρίς οποιαδήποτε αναζήτηση (με αγορά, δανεισμό, μίσθωση κ.λπ.) συντελεστών παραγωγής (πρώτων υλών, εργατικού δυναμικού, μηχανολογικού εξοπλισμού, εξαρτημάτων του τελικού προϊόντος, υπηρεσιών υποστήριξης, οικονομικών πόρων κ.λπ.) από τρίτους; Ή, αντιθέτως, για την κατάφαση της έννοιας “οικονομική οντότητα” είναι αρκετή η διακριτότητα του αντικειμένου της δραστηριότητας, η πραγματική δυνατότητα να αποτελέσει το αντικείμενο αυτό το σκοπό μιας οικονομικής προσπάθειας και το εφικτό της λυσιτελούς οργάνωσης των συντελεστών παραγωγής (πρώτων υλών, μηχανολογικού κ.λπ. εξοπλισμού, εργατικού δυναμικού και υπηρεσιών υποστήριξης) για την επίτευξη του συγκεκριμένου σκοπού, χωρίς να ασκεί επιρροή η εκ μέρους του νέου φορέα της δραστηριότητας αναζήτηση συντελεστών παραγωγής και έξω από αυτήν ή η αποτυχία του ως προς την επίτευξη του σκοπού σε συγκεκριμένη περίπτωση;

2) Κατά την αληθινή έννοια του άρθρου 1 της οδηγίας [2001/23], η ύπαρξη μεταβίβασης αποκλείεται ή όχι στην περίπτωση κατά την οποία ως προοπτική του μεταβιβάζοντος ή του διαδόχου ή και αμφοτέρων δεν είναι μόνο η επιτυχής συνέχιση της δραστηριότητας υπό το νέο φορέα, αλλά και η μελλοντική κατάργησή της, προς εκκαθάριση της συγκεκριμένης επιχείρησης;»

Επί των προδικαστικών ερωτημάτων

34 Με τα δύο προδικαστικά ερωτήματα, τα οποία πρέπει να εξεταστούν από κοινού, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν η οδηγία 2001/23, και ιδίως το άρθρο της 1, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, εφαρμόζεται στη μεταβίβαση παραγωγικής μονάδας στην περίπτωση που, αφενός, ο μεταβιβάζων, ο διάδοχος ή και οι δύο από κοινού δεν έχουν ως προοπτική μόνο να συνεχίσει ο διάδοχος την οικονομική δραστηριότητα που ασκούσε ο μεταβιβάζων, αλλά επίσης να παύσει μελλοντικά ο ίδιος ο διάδοχος να υφίσταται, τιθέμενος σε εκκαθάριση, και, αφετέρου, η επίμαχη μονάδα δεν είναι πλήρως αυτόνομη, επειδή δεν μπορεί να επιτύχει τον οικονομικό σκοπό της χωρίς την αναζήτηση συντελεστών παραγωγής από τρίτους.

35 Επισημαίνεται προκαταρκτικώς ότι, όπως προκύπτει από το άρθρο της 1, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, η οδηγία 2001/23 εφαρμόζεται σε οποιαδήποτε μεταβίβαση επιχειρήσεως, εγκαταστάσεως ή τμήματος επιχειρήσεως ή εγκαταστάσεως σε άλλον εργοδότη, ως αποτέλεσμα συμβατικής μεταβιβάσεως ή συγχωνεύσεως.

36 Πέραν των ανωτέρω προϋποθέσεων, η μεταβίβαση πρέπει επίσης να πληροί τις προϋποθέσεις που ορίζει το άρθρο 1, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, της ως άνω οδηγίας, ήτοι να αφορά οικονομική οντότητα που διατηρεί την ταυτότητά της, η οποία νοείται ως σύνολο οργανωμένων πόρων με σκοπό την άσκηση οικονομικής δραστηριότητας, είτε κυρίας είτε δευτερεύουσας.

37 Προκειμένου να δοθεί χρήσιμη απάντηση στο αιτούν δικαστήριο, πρέπει, αρχικώς, να εξεταστεί αν η οδηγία 2001/23, και ιδίως το άρθρο της 1, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, μπορεί να εφαρμοστεί σε περίπτωση κατά την οποία ο μεταβιβάζων, ο διάδοχος ή και οι δύο από κοινού δεν έχουν ως προοπτική μόνον τη συνέχιση από τον διάδοχο της δραστηριότητας της μεταβιβασθείσας οντότητας, αλλά και τη μελλοντική εκκαθάριση του ίδιου του διαδόχου. Πράγματι, μόνο σε καταφατική περίπτωση θα πρέπει, εν συνεχεία, να εξεταστεί αν μεταβιβασθείσα οντότητα όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη μπορεί να εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 1, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, της οδηγίας 2001/23.

38 Κατ’ αρχάς, μολονότι το άρθρο 1, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, της οδηγίας 2001/23 προβλέπει ότι η μεταβίβαση πρέπει να γίνεται «με σκοπό την άσκηση οικονομικής δραστηριότητας», δεν προκύπτει εντούτοις από το γράμμα του ότι η δραστηριότητα αυτή πρέπει να ασκείται για απεριόριστο χρόνο ούτε ότι δεν θα μπορούσε να περιλαμβάνεται στις προθέσεις του μεταβιβάζοντος, του διαδόχου ή αμφοτέρων και το να παύσει, στο μέλλον και αφού θα έχει συνεχίσει την άσκηση της εν λόγω δραστηριότητας, να υφίσταται ο ίδιος ο διάδοχος.

39 Συνεπώς, δεν προκύπτει από καμία διάταξη της οδηγίας 2001/23 ότι ο νομοθέτης της Ένωσης είχε τη πρόθεση να εξαρτήσει τη δυνατότητα εφαρμογής της εν λόγω οδηγίας από την προϋπόθεση ο διάδοχος να συνεχίσει να υφίσταται πέραν ενός συγκεκριμένου χρονικού ορίου.

40 Εν συνεχεία, επισημαίνεται ότι θα αντέβαινε στον πρωταρχικό σκοπό της οδηγίας 2001/23 μια ερμηνεία που θα απέκλειε από το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας αυτής μια μεταβίβαση όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη.

41 Πράγματι, η οδηγία 2001/23 έχει σκοπό να διασφαλίσει τη συνέχεια των υφιστάμενων στο πλαίσιο οικονομικής οντότητας σχέσεων εργασίας, ανεξαρτήτως μεταβολής του εργοδότη (απόφαση της 6ης Μαρτίου 2014, Amatori κ.λπ., C‑458/12, EU:C:2014:124, σκέψη 51 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

42 Πλην όμως, η επίμαχη στην κύρια δίκη μεταβίβαση φαίνεται πως έγινε με προοπτική, μεταξύ άλλων, τη συνέχιση της οικονομικής δραστηριότητας από τον νέο φορέα και, επομένως, πρέπει εν προκειμένω να διασφαλιστεί η συνέχεια των σχέσεων εργασίας την οποία εγγυάται η οδηγία 2001/23.

43 Τέλος, η ερμηνεία αυτή επιρρωννύεται από το άρθρο 5, παράγραφος 1, της οδηγίας 2001/23 που αποτελεί στοιχείο του πλαισίου στο οποίο εντάσσεται το άρθρο 1, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, της ίδιας οδηγίας.

44 Πράγματι, κατά το άρθρο 5, παράγραφος 1, τα άρθρα 3 και 4 της οδηγίας 2001/23 κατ’ αρχήν δεν εφαρμόζονται όταν ο μεταβιβάζων υπόκειται σε διαδικασία πτωχεύσεως ή σε οποιαδήποτε άλλη ανάλογη διαδικασία αφερεγγυότητας, κινηθείσα με σκοπό την εκκαθάριση των περιουσιακών στοιχείων του μεταβιβάζοντος.

45 Ως εκ τούτου, η προστασία που παρέχουν στους εργαζομένους τα άρθρα 3 και 4 της οδηγίας 2001/23 παύει μόνο στην περίπτωση που ο μεταβιβάζων είναι εκείνος ο οποίος υπόκειται σε τέτοια διαδικασία κατά τον χρόνο της μεταβιβάσεως.

46 Πλην όμως, στην υπόθεση της κύριας δίκης, δεν αμφισβητείται, αφενός, ότι ο μεταβιβάζων δεν υπόκειται σε τέτοια διαδικασία και, αφετέρου, ότι η παύση της μεταβιβαζόμενης οικονομικής δραστηριότητας αποτελεί μελλοντική μόνον προοπτική, στο πλαίσιο της θέσεως του διαδόχου υπό εκκαθάριση.

47 Κατά συνέπεια, σε περιστάσεις όπως αυτές της κύριας δίκης, οι εργαζόμενοι τους οποίους αφορά η μεταβίβαση δεν μπορούν να στερηθούν την προστασία που τους παρέχουν τα άρθρα 3 και 4 της οδηγίας 2001/23.

48 Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η οδηγία 2001/23, και ιδίως το άρθρο της 1, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, μπορεί κατ’ αρχήν να εφαρμοστεί σε περίπτωση κατά την οποία ο μεταβιβάζων, ο διάδοχος ή και οι δύο από κοινού δεν έχουν ως προοπτική μόνον τη συνέχιση από τον διάδοχο της δραστηριότητας της μεταβιβασθείσας οντότητας, αλλά και τη μελλοντική εκκαθάριση του ίδιου του διαδόχου.

49 Όπως όμως προκύπτει από τη σκέψη 31 της παρούσας αποφάσεως, το αιτούν δικαστήριο φαίνεται να τρέφει αμφιβολίες ως προς το αν στην υπόθεση που εκκρεμεί ενώπιόν του η μεταβίβαση αποτελεί αντικείμενο καταστρατηγήσεως εκ μέρους του μεταβιβάζοντος, του διαδόχου ή και των δύο από κοινού, με σκοπό να υποκρύψουν την αληθινή πρόθεσή τους, συνιστάμενη στη διευκόλυνση της εκκαθαρίσεως της μεταβιβασθείσας οντότητας χωρίς αρνητικές οικονομικές συνέπειες για αυτούς.

50 Ως προς το ζήτημα αυτό, υπενθυμίζεται η γενική αρχή του δικαίου της Ένωσης κατά την οποία η εφαρμογή της νομοθεσίας της Ένωσης δεν μπορεί να επεκτείνεται μέχρι σημείου που να καλύπτει πράξεις που διενεργούνται με σκοπό τη δόλια ή καταχρηστική εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων που προβλέπει το δίκαιο της Ένωσης (πρβλ. απόφαση της 26ης Φεβρουαρίου 2019, N Luxembourg 1 κ.λπ., C‑115/16, C‑118/16, C‑119/16 και C‑299/16, EU:C:2019:134, σκέψεις 96 έως 97 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

51 Ως εκ τούτου, δεν πρέπει να γίνεται δεκτή η εφαρμογή των διατάξεων του δικαίου της Ένωσης όταν αυτές δεν προβάλλονται προκειμένου να επιτευχθούν οι σκοποί τους, αλλά προκειμένου να αντληθεί κάποιο όφελος από το δίκαιο της Ένωσης, ενώ δεν πληρούνται τυπικώς οι προϋποθέσεις για την παροχή του οφέλους αυτού (πρβλ. απόφαση της 26ης Φεβρουαρίου 2019, N Luxembourg 1 κ.λπ., C‑115/16, C‑118/16, C‑119/16 και C‑299/16, EU:C:2019:134, σκέψη 98).

52 Στο Δικαστήριο απόκειται να παράσχει στο αιτούν δικαστήριο χρήσιμες ενδείξεις προκειμένου αυτό να μπορέσει να εξακριβώσει αν ο μεταβιβάζων και ο διάδοχος τήρησαν την αρχή που υπενθυμίζεται στη σκέψη 50 της παρούσας αποφάσεως.

53 Ως προς το ζήτημα αυτό, μολονότι το άρθρο 1, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, της οδηγίας 2001/23 εξαρτά τη δυνατότητα εφαρμογής της οδηγίας από την προϋπόθεση της συνεχίσεως της οικονομικής δραστηριότητας της μεταβιβαζόμενης οντότητας μετά τη μεταβίβαση, το γεγονός και μόνον ότι η δραστηριότητα αυτή εξακολουθεί να ασκείται δεν αρκεί αφεαυτού για να διαπιστωθεί ότι συντρέχει η εν λόγω προϋπόθεση.

54 Πράγματι, το Δικαστήριο έκρινε ότι, για να εμπίπτει στην οδηγία 2001/23, η μεταβίβαση πρέπει να παρέχει στον διάδοχο τη δυνατότητα συνεχίσεως των δραστηριοτήτων ή ορισμένων δραστηριοτήτων του μεταβιβάζοντος επί μονίμου βάσεως (πρβλ. απόφαση της 2ας Δεκεμβρίου 1999, Allen κ.λπ., C‑234/98, EU:C:1999:594, σκέψη 37 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

55 Η ως άνω απαίτηση ασκήσεως της δραστηριότητας επί μονίμου βάσεως την οποία διατύπωσε το Δικαστήριο πρέπει να νοείται ως αναφορά σε ένα οργανωμένο σύνολο διαφόρων συντελεστών παραγωγής, ιδίως ενσώματων και άυλων στοιχείων, καθώς και του αναγκαίου προσωπικού, που παρέχουν στην οντότητα που μεταβιβάζεται τη δυνατότητα να συνεχίσει να ασκεί οικονομική δραστηριότητα (πρβλ. απόφαση της 19ης Σεπτεμβρίου 1995, Rygaard, C‑48/94, EU:C:1995:290, σκέψη 21).

56 Πλην όμως, ένα σύνολο συντελεστών παραγωγής το οποίο, ήδη από τη μεταβίβαση, τείνει προς τη δημιουργία ανισορροπίας μεταξύ των εισροών και των εκροών στην παραγωγή, με κίνδυνο συνεπώς να οδηγήσει σε παραγωγική ασφυξία και σε προοδευτική αλλά αναπότρεπτη κατάργηση της μεταβιβασθείσας δραστηριότητας, όχι μόνο δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι συνάδει με την απαίτηση ασκήσεως της δραστηριότητας επί μονίμου βάσεως αλλά μπορεί συγκεκριμένα να φανερώνει πρόθεση καταστρατηγήσεως εκ μέρους των συγκεκριμένων οικονομικών φορέων με σκοπό την αποφυγή των αρνητικών οικονομικών συνεπειών της μελλοντικής εκκαθαρίσεως της μεταβιβασθείσας οντότητας τις οποίες κανονικά θα έπρεπε να επωμιστεί ο μεταβιβάζων και τις οποίες ο διάδοχος αδυνατεί να αντιμετωπίσει.

57 Αυτό ενδέχεται επίσης να ισχύει και στην περίπτωση που η δραστηριότητα της μεταβιβασθείσας οντότητας περιορίζεται στην εκπλήρωση ορισμένων συμβάσεων ή την ολοκλήρωση συγκεκριμένων προγραμμάτων, χωρίς να δημιουργείται, στο πλαίσιο της επιχειρήσεως του διαδόχου, ένα οργανωμένο σύνολο στοιχείων όπως τα εκτεθέντα στη σκέψη 55 της παρούσας αποφάσεως (πρβλ. απόφαση της 19ης Σεπτεμβρίου 1995, Rygaard, C‑48/94, EU:C:1995:290, σκέψεις 20 έως 22).

58 Στο αιτούν δικαστήριο εναπόκειται να εξακριβώσει, λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω κριτήρια, αν, σε κατάσταση όπως αυτή της κύριας δίκης, ο συγκεκριμένος μεταβιβάζων και ο διάδοχος τήρησαν την γενική αρχή του δικαίου της Ένωσης που αναφέρεται στη σκέψη 50 της παρούσας αποφάσεως και μπορούν, συνεπώς, να τύχουν των πλεονεκτημάτων που προβλέπει η οδηγία 2001/23 σε περίπτωση μεταβιβάσεως επιχειρήσεως.

59 Εν συνεχεία, όπως εκτέθηκε στη σκέψη 37 της παρούσας αποφάσεως, πρέπει να εξεταστεί αν το άρθρο 1, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, της οδηγίας 2001/23 μπορεί να εφαρμοστεί σε μεταβίβαση οντότητας όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη.

60 Για να εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της εν λόγω οδηγίας, η μεταβίβαση πρέπει να αφορά τμήμα της μεταβιβάζουσας επιχειρήσεως που αποτελεί οικονομική οντότητα νοούμενη ως οργανωμένο σύνολο προσώπων και στοιχείων που καθιστά δυνατή την άσκηση οικονομικής δραστηριότητας με την οποία επιδιώκεται η επίτευξη ιδίου σκοπού και που είναι επαρκώς οργανωμένο και αυτόνομο (πρβλ. απόφαση της 13ης Σεπτεμβρίου 2007, Jouini κ.λπ., C‑458/05, EU:C:2007:512, σκέψη 31 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

61 Για την εφαρμογή της οδηγίας, η επίμαχη οντότητα πρέπει επίσης να διατηρεί την ταυτότητά της κατόπιν της μεταβιβάσεως (πρβλ. απόφαση της 12ης Φεβρουαρίου 2009, Klarenberg, C‑466/07, EU:C:2009:85, σκέψη 39).

62 Κατά το μέτρο που η ταυτότητα της οικονομικής οντότητας συγκροτείται από διάφορα στοιχεία άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους, όπως το προσωπικό της, η στελέχωσή της, η οργάνωση των εργασιών της, οι μέθοδοι της λειτουργίας ή και, ενδεχομένως, τα μέσα λειτουργίας που διαθέτει (απόφαση της 20ής Ιουλίου 2017, Piscarreta Ricardo, C‑416/16, EU:C:2017:574, σκέψη 43 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία), αναγκαία προϋπόθεση της ταυτότητας αυτής είναι, μεταξύ άλλων στοιχείων, η λειτουργική αυτονομία.

63 Συνεπώς, όντας συνυφασμένη με την ταυτότητα μιας τέτοιας οντότητας, η λειτουργική αυτονομία της πρέπει, όπως επιτάσσει το άρθρο 1, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, της οδηγίας 2001/23, να διατηρείται μετά τη μεταβίβαση.

64 Περαιτέρω, δεν είναι αναγκαίο η εν λόγω αυτονομία να είναι πλήρης. Πράγματι, όπως προκύπτει ρητώς από το γράμμα του άρθρου της 1, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, η οδηγία 2001/23 έχει εφαρμογή όχι μόνο στη μεταβίβαση επιχειρήσεως, αλλά και στην περίπτωση που μεταβιβάζεται τμήμα επιχειρήσεως.

65 Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να αποκλειστεί εκ προοιμίου από το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2001/23 μια παραγωγική μονάδα επιχειρήσεως, όπως η επίμαχη μονάδα στην κύρια δίκη, της οποίας η δραστηριότητα ασκούνταν πριν από τη μεταβίβαση στο πλαίσιο της επιχειρήσεως αυτής και της οποίας, ως εκ τούτου, η αυτονομία στο πλαίσιο της επιχειρήσεως ήταν περιορισμένη.

66 Εν προκειμένω, από την απόφαση περί παραπομπής προκύπτει ότι η μεταβιβασθείσα παραγωγική μονάδα δεν είχε ενδεχομένως την ικανότητα να λειτουργήσει για την επίτευξη του οικονομικού σκοπού της χωρίς αναζήτηση συντελεστών παραγωγής από τρίτο.

67 Πράγματι, μολονότι τα τμήματα μιας ενιαίας επιχειρήσεως επωφελούνται από την αυτονομία της επιχειρήσεως ως συνόλου, τα επιμέρους αυτά τμήματα ενδεχομένως να μη διαθέτουν την αναγκαία αυτονομία για τις δικές τους σχέσεις προς τα έξω.

68 Σε παρεμφερές πλαίσιο, το Δικαστήριο έκρινε, μεταξύ άλλων, ότι μια ερμηνεία του άρθρου 1, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, της οδηγίας 2001/23 που θα απέκλειε από το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας αυτής κατάσταση στην οποία τα ενσώματα στοιχεία που είναι απαραίτητα για την άσκηση της μεταβιβασθείσας δραστηριότητας δεν έπαυσαν ποτέ να ανήκουν στον μεταβιβάζοντα θα καθιστούσε την εν λόγω οδηγία μερικώς άνευ πρακτικής αποτελεσματικότητας (βλ. απόφαση της 7ης Αυγούστου 2018, Colino Sigüenza, C‑472/16, EU:C:2018:646, σκέψη 39 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

69 Εντούτοις, δεδομένου ότι, όπως προκύπτει από τη σκέψη 21 της παρούσας αποφάσεως, μια παραγωγική μονάδα όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, αποτελούμενη από τη «διεύθυνση τροχαίου υλικού» της Ελληνικά Ναυπηγεία, μεταβιβάστηκε στην ΕΤΥΕ, θυγατρική της πρώτης, δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί ότι η μονάδα αυτή διαθέτει την αυτονομία της μητρικής εταιρίας. Προϋπόθεση για τη διατήρηση της αυτονομίας μιας αποσχισθείσας μονάδας, όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, είναι να διαθέτει αυτή, μετά τη μεταβίβαση, επαρκή εχέγγυα που να της διασφαλίζουν την πρόσβαση στους συντελεστές παραγωγής του συγκεκριμένου τρίτου προκειμένου να μην εξαρτάται από τις οικονομικές επιλογές στις οποίες ο τρίτος αυτός προβαίνει μονομερώς.

70 Τα εχέγγυα αυτά μπορούν να λάβουν, ειδικότερα, τη μορφή συμφωνιών ή συμβάσεων μεταξύ της μεταβιβασθείσας μονάδας και του εν λόγω τρίτου οι οποίες να ορίζουν τις συγκεκριμένες και δεσμευτικές προϋποθέσεις υπό τις οποίες θα παρέχεται πρόσβαση στους συντελεστές παραγωγής του τελευταίου.

71 Εν τέλει, εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει, υπό το πρίσμα των στοιχείων που εκτέθηκαν στις σκέψεις 69 και 70 της παρούσας αποφάσεως και λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των πραγματικών περιστάσεων που χαρακτηρίζουν την επίμαχη πράξη, ότι η μεταβιβασθείσα παραγωγική μονάδα διαθέτει επαρκή εχέγγυα που της διασφαλίζουν την πρόσβαση στους συντελεστές παραγωγής τρίτων.

72 Υπό τις συνθήκες αυτές, στα υποβληθέντα προδικαστικά ερωτήματα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι η οδηγία 2001/23, και ιδίως το άρθρο της 1, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, εφαρμόζεται στη μεταβίβαση παραγωγικής μονάδας στην περίπτωση που, αφενός, ο μεταβιβάζων, ο διάδοχος ή και οι δύο από κοινού δεν έχουν ως προοπτική μόνο να συνεχίσει ο διάδοχος την οικονομική δραστηριότητα που ασκούσε ο μεταβιβάζων, αλλά επίσης να παύσει μελλοντικά ο ίδιος ο διάδοχος να υφίσταται, τιθέμενος σε εκκαθάριση, και, αφετέρου, η επίμαχη μονάδα δεν είναι πλήρως αυτόνομη, επειδή δεν μπορεί να επιτύχει τον οικονομικό σκοπό της χωρίς την αναζήτηση συντελεστών παραγωγής από τρίτους, υπό την προϋπόθεση, τη συνδρομή της οποίας απόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει, ότι, αφενός, τηρείται η γενική αρχή του δικαίου της Ένωσης η οποία δεν επιτρέπει στον μεταβιβάζοντα και στον διάδοχο να επιχειρήσουν δόλια ή καταχρηστική εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων που θα μπορούσαν να αντλήσουν από την οδηγία 2001/23 και ότι, αφετέρου, η επίμαχη παραγωγική μονάδα διαθέτει επαρκή εχέγγυα που της διασφαλίζουν την πρόσβαση στους συντελεστές παραγωγής τρίτου προκειμένου να μην εξαρτάται από τις οικονομικές επιλογές στις οποίες ο τρίτος αυτός προβαίνει μονομερώς.

Επί των δικαστικών εξόδων

73 Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.

Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (τρίτο τμήμα) αποφαίνεται:

Η οδηγία 2001/23/ΕΚ του Συμβουλίου, της 12ης Μαρτίου 2001, περί προσεγγίσεως των νομοθεσιών των κρατών μελών, σχετικά με τη διατήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση μεταβιβάσεων επιχειρήσεων, εγκαταστάσεων ή τμημάτων εγκαταστάσεων ή επιχειρήσεων, και ιδίως το άρθρο της 1, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, εφαρμόζεται στη μεταβίβαση παραγωγικής μονάδας στην περίπτωση που, αφενός, ο μεταβιβάζων, ο διάδοχος ή και οι δύο από κοινού δεν έχουν ως προοπτική μόνο να συνεχίσει ο διάδοχος την οικονομική δραστηριότητα που ασκούσε ο μεταβιβάζων, αλλά επίσης να παύσει μελλοντικά ο ίδιος ο διάδοχος να υφίσταται, τιθέμενος σε εκκαθάριση, και, αφετέρου, η επίμαχη μονάδα δεν είναι πλήρως αυτόνομη, επειδή δεν μπορεί να επιτύχει τον οικονομικό σκοπό της χωρίς την αναζήτηση συντελεστών παραγωγής από τρίτους, υπό την προϋπόθεση, τη συνδρομή της οποίας απόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει, ότι, αφενός, τηρείται η γενική αρχή του δικαίου της Ένωσης η οποία δεν επιτρέπει στον μεταβιβάζοντα και στον διάδοχο να επιχειρήσουν δόλια ή καταχρηστική εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων που θα μπορούσαν να αντλήσουν από την οδηγία 2001/23 και ότι, αφετέρου, η επίμαχη παραγωγική μονάδα διαθέτει επαρκή εχέγγυα που της διασφαλίζουν την πρόσβαση στους συντελεστές παραγωγής τρίτου προκειμένου να μην εξαρτάται από τις οικονομικές επιλογές στις οποίες ο τρίτος αυτός προβαίνει μονομερώς.

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (όγδοο τμήμα) της 13ης Ιουνίου 2019 «Προδικαστική παραπομπή – Οδηγία 2001/23/ΕΚ – Μεταβιβάσεις επιχειρήσεων – Διατήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων – Έννοια του “εργαζομένου” – Ουσιαστική μεταβολή των όρων εργασίας εις βάρος του εργαζομένου»

Στην υπόθεση C-317/18,

με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Tribunal Judicial da Comarca de Faro (πρωτοδικείο Faro, Πορτογαλία) με απόφαση της 23ης Απριλίου 2018, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 14 Μαΐου 2018, στο πλαίσιο της δίκης

Cátia Correia Moreira

κατά

Município de Portimão,

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (όγδοο τμήμα),

συγκείμενο από τους F. Biltgen, πρόεδρο τμήματος, J. Malenovský (εισηγητή) και C. G. Fernlund, δικαστές,

γενικός εισαγγελέας: G. Hogan

γραμματέας: A. Calot Escobar

έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία,

λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υπέβαλαν:

– η C. Correia Moreira, εκπροσωπούμενη από τον M. Ramirez Fernandes, advogado,

– ο Município de Portimão, εκπροσωπούμενος από τον J. Abreu Rodrigues, advogado,

– η Πορτογαλική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τον L. Inez Fernandes, τον T. Paixão, την A. Pimenta και την T. Nunes,

– η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τους M. França και M. Kellerbauer,

κατόπιν της αποφάσεως που έλαβε, αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα, να εκδικάσει την υπόθεση χωρίς ανάπτυξη προτάσεων,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

1 Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 4, παράγραφος 2, ΣΕΕ και του άρθρου 2, παράγραφος 1, στοιχείο δʹ, της οδηγίας 2001/23/ΕΚ του Συμβουλίου, της 12ης Μαρτίου 2001, περί προσεγγίσεως των νομοθεσιών των κρατών μελών, σχετικά με τη διατήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση μεταβιβάσεων επιχειρήσεων, εγκαταστάσεων ή τμημάτων εγκαταστάσεων ή επιχειρήσεων (ΕΕ 2001, L 82, σ. 16).

2 Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ της Cátia Correia Moreira και του Município de Portimão (Δήμος Portimão, Πορτογαλία) σχετικά με τη νομιμότητα της λύσεως της συμβάσεως εργασίας της πρώτης.

Το νομικό πλαίσιο

Το δίκαιο της Ένωσης

3 Με την οδηγία 2001/23 κωδικοποιήθηκε η οδηγία 77/187/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 14ης Φεβρουαρίου 1977, περί προσεγγίσεως των νομοθεσιών των κρατών μελών σχετικά με τη διατήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση μεταβιβάσεων επιχειρήσεων, εγκαταστάσεων ή τμημάτων εγκαταστάσεων ή επιχειρήσεων (ΕΕ ειδ. έκδ. 05/002, σ. 171), όπως είχε τροποποιηθεί με την οδηγία 98/50/ΕΚ του Συμβουλίου, της 29ης Ιουνίου 1998 (ΕΕ 1998, L 201, σ. 88) (στο εξής: οδηγία 77/187).

4 Οι αιτιολογικές σκέψεις 3 και 8 της οδηγίας 2001/23 έχουν ως εξής:

«(3) Είναι απαραίτητη η θέσπιση διατάξεων για την προστασία των εργαζομένων σε περίπτωση αλλαγής του επιχειρηματικού φορέα, και ιδιαίτερα προς εξασφάλιση της διατηρήσεως των δικαιωμάτων τους.

[...]

(8) Η ασφάλεια και η διαφάνεια του δικαίου απαίτησαν να διευκρινιστεί η έννοια της μεταβίβασης με βάση τη νομολογία του Δικαστηρίου. Η διευκρίνιση αυτή δεν τροποποίησε το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας [77/187], σύμφωνα με την ερμηνεία του Δικαστηρίου.»

5 Το άρθρο 1, παράγραφος 1, της οδηγίας 2001/23 ορίζει τα εξής:

«α) Η παρούσα οδηγία εφαρμόζεται σε οποιαδήποτε μεταβίβαση επιχείρησης, εγκατάστασης ή τμήματος επιχείρησης ή εγκατάστασης σε άλλον εργοδότη, ως αποτέλεσμα νομικής μεταβίβασης ή συγχώνευσης.

β) Υπό την επιφύλαξη του στοιχείου α) και των ακολούθων διατάξεων του παρόντος άρθρου, θεωρείται ως μεταβίβαση, κατά την έννοια της παρούσας οδηγίας, η μεταβίβαση μιας οικονομικής οντότητας που διατηρεί την ταυτότητά της, η οποία νοείται ως σύνολο οργανωμένων πόρων με σκοπό την άσκηση οικονομικής δραστηριότητας, είτε κυρίας είτε δευτερεύουσας.

γ) Η παρούσα οδηγία εφαρμόζεται σε δημόσιες ή ιδιωτικές επιχειρήσεις, οι οποίες ασκούν κερδοσκοπικές ή μη οικονομικές δραστηριότητες. Η διοικητική αναδιοργάνωση δημοσίων διοικητικών αρχών ή η μεταβίβαση διοικητικών καθηκόντων μεταξύ δημοσίων διοικητικών αρχών δεν θεωρείται ως μεταβίβαση κατά την έννοια της παρούσας οδηγίας.»

6 Το άρθρο 2 της οδηγίας αυτής προβλέπει τα εξής:

«1. Κατά την έννοια της παρούσας οδηγίας, νοούνται ως:

[...]

δ) “εργαζόμενος”: πρόσωπο το οποίο, στο οικείο κράτος μέλος, προστατεύεται ως εργαζόμενος δυνάμει της εθνικής εργατικής νομοθεσίας.

2. Η παρούσα οδηγία δεν θίγει την εθνική νομοθεσία όσον αφορά τον ορισμό της σύμβασης εργασίας ή της εργασιακής σχέσης.

[...]»

7 Το άρθρο 3, παράγραφος 1, πρώτο εδάφιο, της εν λόγω οδηγίας ορίζει τα εξής:

«Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του [μεταβιβάζοντος], που απορρέουν από σύμβαση εργασίας ή από εργασιακή σχέση υφισταμένη κατά την ημερομηνία της μεταβιβάσεως, μεταβιβάζονται, διά της μεταβιβάσεως αυτής, στον [διάδοχο].»

8 Κατά το άρθρο 4 της ίδιας οδηγίας:

«1. Η μεταβίβαση μιας επιχείρησης, μιας εγκατάστασης, ή ενός τμήματος επιχείρησης ή εγκατάστασης, δεν συνιστά αυτή καθ’ εαυτή λόγο απολύσεως για τον [μεταβιβάζοντα] ή τον [διάδοχο]. Η διάταξη αυτή δεν εμποδίζει απολύσεις για οικονομικούς, τεχνικούς ή οργανωτικούς λόγους, που συνεπάγονται μεταβολές του εργατικού δυναμικού.

Τα κράτη μέλη δύνανται να προβλέπουν ότι το πρώτο εδάφιο δεν εφαρμόζεται σε ορισμένες ειδικές κατηγορίες εργαζομένων που δεν καλύπτονται από τη νομοθεσία ή την πρακτική των κρατών μελών ως προς την προστασία τους έναντι της απολύσεως.

2. Αν η σύμβαση εργασίας ή η εργασιακή σχέση καταγγελθεί λόγω του ότι η μεταβίβαση συνεπάγεται ουσιαστική μεταβολή των όρων εργασίας εις βάρος του εργαζομένου, η καταγγελία της συμβάσεως εργασίας ή της εργασιακής σχέσεως θεωρείται ότι επήλθε εξαιτίας του εργοδότη.»

9 Το γράμμα του άρθρου 1, παράγραφος 1, της οδηγίας 2001/23 ταυτίζεται, κατ’ ουσίαν, με το γράμμα του άρθρου 1, παράγραφος 1, της οδηγίας 77/187.

Το πορτογαλικό δίκαιο

10 Το άρθρο 8, παράγραφος 4, του Συντάγματος ορίζει τα εξής:

«Οι διατάξεις των Συνθηκών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι κανόνες που θεσπίζουν τα θεσμικά όργανά της στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους έχουν εφαρμογή στην εσωτερική έννομη τάξη, σύμφωνα με το δίκαιο της Ένωσης, τηρουμένων των θεμελιωδών αρχών του δημοκρατικού κράτους δικαίου.»

11 Το άρθρο 47, παράγραφος 2, του Συντάγματος προβλέπει τα εξής:

«Όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωμα προσβάσεως σε δημόσια θέση, υπό συνθήκες ισότητας και ελευθερίας, κατά κανόνα μέσω διαδικασίας διαγωνισμού.»

12 Το άρθρο 53 του Συντάγματος έχει ως εξής:

«Διασφαλίζεται η σταθερότητα των σχέσεων εργασίας. Οι απολύσεις άνευ ευλόγου αιτίας ή για λόγους πολιτικούς και ιδεολογικούς απαγορεύονται.»

13 Το άρθρο 11 του Código do Trabalho (Εργατικού Κώδικα) ορίζει τα εξής:

«Με τη σύμβαση εργασίας ένα φυσικό πρόσωπο αναλαμβάνει την υποχρέωση να παρέχει, έναντι αμοιβής, την εργασία του σε άλλο ή άλλα πρόσωπα, στο πλαίσιο της δικής τους οργανωτικής δομής και υπό τη διεύθυνσή τους.»

14 Κατά το άρθρο 161 του Εργατικού Κώδικα:

«Με τη σύναψη συμβάσεως για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης επιτρέπεται να καλύπτονται θέσεις μέλους της διοικήσεως ή αντίστοιχες θέσεις, διευθυντικές ή επιτελικές θέσεις υπαγόμενες άμεσα στο όργανο διοικήσεως ή στον γενικό διευθυντή ή αντίστοιχες θέσεις, να ανατίθενται καθήκοντα ιδιαίτερου γραμματέα του κατόχου οποιασδήποτε από τις ως άνω θέσεις ή ακόμη, εφόσον τούτο προβλέπεται από τις συλλογικές ρυθμίσεις εργασίας, καθήκοντα τα οποία λόγω της φύσεώς τους προϋποθέτουν επίσης σχέση εμπιστοσύνης με τον κάτοχο των ως άνω θέσεων ή διευθυντικών εξουσιών.»

15 Το άρθρο 162, παράγραφοι 1 , 2 και 5, του Εργατικού Κώδικα προβλέπει τα εξής:

«1. Θέση ή καθήκοντα στο πλαίσιο συμβάσεως για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης μπορεί να αναλάβει εργαζόμενος της επιχείρησης ή άλλο πρόσωπο που προσλαμβάνεται προς τον σκοπό αυτόν.

2. Εάν προσληφθεί εργαζόμενος για την άσκηση καθηκόντων με καθεστώς συμβάσεως για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης, επιτρέπεται η παραμονή του στην υπηρεσία μετά τη λήξη της συμβάσεως αυτής.

[...]

5. Ο χρόνος υπηρεσίας υπό καθεστώς συμβάσεως για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης λογίζεται, για τον υπολογισμό της προϋπηρεσίας του εργαζομένου, ως χρόνος υπηρεσίας στον βαθμό του.»

16 Το άρθρο 163, παράγραφοι 1 και 2, του Εργατικού Κώδικα προβλέπει τα εξής:

«1. Τα μέρη μπορούν να καταγγείλουν τη σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης τηρώντας προθεσμία προειδοποιήσεως τουλάχιστον 30 ή 60 ημερών, αναλόγως του αν η σύμβαση έχει διαρκέσει έως δύο έτη ή πάνω από δύο έτη, αντιστοίχως.

2. Εάν δεν τηρηθεί προθεσμία προειδοποιήσεως η σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης λύεται, πλην όμως ο καταγγέλλων οφείλει να αποζημιώσει τον αντισυμβαλλόμενο σύμφωνα με το άρθρο 401.»

17 Το άρθρο 285 του Εργατικού Κώδικα ορίζει τα εξής:

«1. Σε περίπτωση μεταβιβάσεως, εξ οιασδήποτε αιτίας, της κυριότητας της επιχειρήσεως, της εγκαταστάσεως ή τμήματος της επιχειρήσεως ή της εγκαταστάσεως που αποτελεί οικονομική οντότητα, ο διάδοχος υποκαθίσταται στη θέση του εργοδότη στις συμβάσεις εργασίας των αντίστοιχων εργαζομένων και μεταβιβάζεται σε αυτόν η υποχρέωση καταβολής των προστίμων που επιβάλλονται σε περιπτώσεις παραβιάσεως του εργατικού δικαίου.

2. Κατά το έτος που έπεται της μεταβιβάσεως, ο μεταβιβάζων ευθύνεται αλληλεγγύως και εις ολόκληρον για τις υποχρεώσεις που γεννώνται έως την ημερομηνία της μεταβιβάσεως.

3. Τα προβλεπόμενα στις προηγούμενες παραγράφους ισχύουν επίσης για τη μεταβίβαση, την εκχώρηση ή την ανάκτηση της εκμεταλλεύσεως της επιχειρήσεως, της εγκαταστάσεως ή της οικονομικής οντότητας, το δε πρόσωπο που ασκούσε αμέσως πριν την εκμετάλλευση ευθύνεται αλληλεγγύως και εις ολόκληρον, σε περίπτωση μεταβιβάσεως ή ανακτήσεως.

4. Οι διατάξεις των προηγουμένων παραγράφων δεν έχουν εφαρμογή στην περίπτωση εργαζομένου τον οποίον ο μεταβιβάζων είχε μετακινήσει σε άλλη εγκατάσταση ή οικονομική οντότητα πριν από τη μεταβίβαση, κατά την έννοια του άρθρου 194, διατηρώντας τον στην υπηρεσία του, εξαιρουμένων όσων αφορούν την ευθύνη του διαδόχου σε θέματα καταβολής των προστίμων που επιβάλλονται σε περιπτώσεις παραβιάσεως του εργατικού δικαίου.

5. Ως οικονομική οντότητα νοείται το σύνολο οργανωμένων πόρων με σκοπό την άσκηση οικονομικής δραστηριότητας, είτε κυρίας είτε δευτερεύουσας.

6. Οι παραβάσεις των τιθεμένων στην παράγραφο 1 ανωτέρω και στο πρώτο τμήμα της παραγράφου 3 κανόνων συνιστούν πολύ σοβαρή παράβαση.»

18 Το άρθρο 62 του Lei n° 50/2012 aprova o regime jurídico da actividade empresarial local e das participações locais e revoga as Leis n°^s 53-F/2006, de 29 de dezembro, e 55/2011, de 15 de novembro (νόμου 50/2012, περί εγκρίσεως του νομικού καθεστώτος των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και εταιρικών συμμετοχών των οργανισμών τοπικής αυτοδιοικήσεως, και καταργήσεως των νόμων 53-F/2006, της 29ης Δεκεμβρίου, και 55/2001, της 15ης Νοεμβρίου), της 31ης Αυγούστου 2012 (Diário da República, σειρά 1, αριθ. 169, της 31ης Αυγούστου 2012), ως ίσχυε κατά τον χρόνο των πραγματικών περιστατικών της υποθέσεως της κύριας δίκης, προβλέπει σχετικά με τη λύση των επιχειρήσεων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοικήσεως τα εξής:

«1. Υπό την επιφύλαξη της διατάξεως του άρθρου 35 του κώδικα εμπορικών εταιριών, λαμβάνεται υποχρεωτικώς απόφαση περί λύσεως των επιχειρήσεων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοικήσεως, εντός έξι μηνών, εφόσον έχει ανακύψει κάποια από τις κατωτέρω καταστάσεις:

[...]

5. Υπό την επιφύλαξη της επομένης παραγράφου, στο προσωπικό που όντως παρέχει υπηρεσίες σε επιχειρήσεις των οργανισμών τοπικής αυτοδιοικήσεως εμπίπτουσες σε κάποια από τις προβλεπόμενες στην παράγραφο 1 περιπτώσεις και δεν εντάσσεται στο πεδίο εφαρμογής των προβλεπομένων από τον νόμο 12‑A/2008, της 27ης Φεβρουαρίου 2008, μέσων κινητικότητας, εφαρμόζεται το καθεστώς της συμβάσεως εργασίας.

6. Οι υπό εκκαθάριση επιχειρήσεις των τοπικών αυτοδιοικήσεων μπορούν να μεταβιβάζουν στους μετέχοντες στην εταιρική σύνθεσή τους δημοσίους φορείς εργαζομένους οι οποίοι έχουν προσληφθεί με σύμβαση εργασίας, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 58 του νόμου 12-A/2008, της 27ης Φεβρουαρίου 2008, μόνον κατά το μέτρο κατά το οποίο οι εργαζόμενοι αυτοί έχουν προσληφθεί για τις δραστηριότητες που αποτελούν το αντικείμενο της απορροφήσεως ή επαναφοράς και κρίνονται απαραίτητοι για την πραγματοποίησή τους.

[...]

11. Τα οριζόμενα στις παραγράφους 6 έως 10 έχουν εφαρμογή μόνο σε εργαζομένους με σύμβαση αορίστου χρόνου συναφθείσα τουλάχιστον ένα έτος πριν από την ημερομηνία της αποφάσεως περί λύσεως της επιχειρήσεως της τοπικής αυτοδιοικήσεως, και στους οποίους, σε περίπτωση συστάσεως σχέσεως εργασίας δημοσίου δικαίου αορίστου χρόνου, δεν καταβάλλεται κανενός είδους αποζημίωση λόγω καταργήσεως της προηγούμενης θέσεως εργασίας.

[...]»

Η διαφορά της κύριας δίκης και τα προδικαστικά ερωτήματα

19 Στις 19 Απριλίου 2005, η C. Correia Moreira συνήψε με την Expo Arade, Animação e Gestão do Parque de Feiras e Exposições de Portimão EM σύμβαση επαγγελματικής κατάρτισης.

20 Στις 2 Ιανουαρίου 2006, η C. Correia Moreira συνήψε με την εν λόγω επιχείρηση σύμβαση εργασίας ορισμένου χρόνου διάρκειας ενός έτους για την παροχή υπηρεσιών ειδικού στον τομέα των ανθρωπίνων πόρων.

21 Την 1η Νοεμβρίου 2008, η C. Correia Moreira συνήψε με την Portimão Urbis EM SA (στο εξής: Portimão Urbis) σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης με αντικείμενο την άσκηση καθηκόντων προϊσταμένου της μονάδας διοικητικής διαχειρίσεως και ανθρωπίνων πόρων. Η σύμβαση αυτή ίσχυσε ως τις 30 Ιουνίου 2010.

22 Την 1η Ιουλίου 2010, η C. Correia Moreira συνήψε με την Portimão Urbis νέα σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης, με αντικείμενο την άσκηση των ίδιων καθηκόντων. Την 1η Ιουλίου 2013, τα μέρη συμφώνησαν τη λύση της συμβάσεως αυτής.

23 Η C. Correia Moreira συνήψε αυθημερόν με την Portimão Urbis νέα σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης, με αντικείμενο την άσκηση καθηκόντων διαχειριστή της μονάδας διοικητικής διαχειρίσεως και ανθρωπίνων πόρων, αλλά με μειωμένες ακαθάριστες αποδοχές.

24 Στις 15 Οκτωβρίου 2014, ο Δήμος Portimão ενέκρινε τη λύση και την εκκαθάριση της Portimão Urbis στο πλαίσιο σχεδίου που προέβλεπε την επαναφορά ορισμένων δραστηριοτήτων της επιχειρήσεως αυτής στον ίδιο τον δήμο και την εξωτερική ανάθεση των λοιπών δραστηριοτήτων της σε άλλη δημοτική επιχείρηση, την Empresa Municipal de Águas e Resíduos de Portimão EM SA (στο εξής: EMARP).

25 Ο Δήμος Portimão και η EMARP διατήρησαν σε ισχύ όλα τα δικαιώματα από τις συμβάσεις εργασίας που είχαν συναφθεί με την Portimão Urbis.

26 Η C. Correia Moreira περιλαμβανόταν στον κατάλογο των «επαναφερόμενων» εργαζομένων στον Δήμο Portimão οι οποίοι συνήψαν με αυτόν σύμβαση μεταφοράς προσωπικού για λόγους δημοσίου συμφέροντος και τοποθετήθηκε στις υπηρεσίες διοικητικής διαχειρίσεως και ανθρωπίνων πόρων. Μεταξύ της 1ης Ιανουαρίου 2015 και της 20ής Απριλίου 2017, άσκησε καθήκοντα ανώτερου ειδικού στον τομέα της λειτουργικής δραστηριότητας των ανθρωπίνων πόρων στον Δήμο Portimão.

27 Τον Ιούλιο του 2015, οι εργαζόμενοι που ενέπιπταν στο σχέδιο επαναφοράς δραστηριοτήτων, μεταξύ των οποίων και η C. Correia Moreira, ενημερώθηκαν από τον Δήμο Portimão ότι η συμμετοχή τους στον προβλεπόμενο διαγωνισμό θα είχε ως συνέπεια, εφόσον περιλαμβάνονταν στους επιτυχόντες, την πρόσληψή τους με το εισαγωγικό μισθολογικό κλιμάκιο των δημοσίων υπαλλήλων με υποχρεωτική παραμονή σε αυτό για τουλάχιστον δέκα έτη. Οι εργαζόμενοι τους οποίους αφορούσε η «εξωτερική ανάθεση» προς την EMARP δεν υποβλήθηκαν σε τέτοια διαδικασία διαγωνισμού.

28 Προκηρύχθηκε διαγωνισμός στον οποίο η C. Correia Moreira υπέβαλε υποψηφιότητα. Μετά την ολοκλήρωση του διαγωνισμού και μολονότι είχε καταταγεί στην πρώτη θέση στον κατάλογο των επιτυχόντων, της γνωστοποιήθηκε ότι οι αποδοχές της θα ήταν χαμηλότερες σε σχέση με τις αποδοχές που της κατέβαλλε η Portimão Urbis, πράγμα το οποίο δεν αποδέχθηκε.

29 Στις 26 Απριλίου 2017, η Portimão Urbis κοινοποίησε στην C. Correia Moreira καταγγελία της συμβάσεως εργασίας της λόγω του κλεισίματος της επιχειρήσεως.

30 Στις 2 Ιανουαρίου 2018, καταχωρίστηκε στο εμπορικό μητρώο η λήξη της εκκαθαρίσεως της Portimão Urbis.

31 Η C. Correia Moreira ζήτησε από το Tribunal Judicial da Comarca de Faro (πρωτοδικείο Faro, Πορτογαλία) να διαπιστώσει ότι η σύμβαση εργασίας η οποία τη συνέδεε με την Portimão Urbis μεταφέρθηκε από την 1η Ιανουαρίου 2015 στον Δήμο Portimão, στο πλαίσιο της μεταβιβάσεως της εγκαταστάσεως στην οποία παρείχε την εργασία της. Ζήτησε από το αιτούν δικαστήριο να κρίνει ότι, λόγω της μεταβιβάσεως αυτής, η επακολουθήσασα καταγγελία της συμβάσεως εργασίας ήταν παράνομη και ότι η ίδια έπρεπε να είχε ενταχθεί από την 1η Ιανουαρίου 2015 στο προσωπικό του Δήμου Portimão με τους ίδιους όρους με εκείνους που ίσχυαν στην Portimão Urbis.

32 Περαιτέρω, ζήτησε να υποχρεωθεί ο Δήμος Portimão να της καταβάλει τη διαφορά μεταξύ των αποδοχών που δικαιούνταν να λαμβάνει από τον χρόνο της μεταβιβάσεως και εκείνων που όντως της καταβλήθηκαν. Τέλος, ζήτησε να υποχρεωθεί ο Δήμος Portimão να της καταβάλει χρηματική ικανοποίηση για ηθική βλάβη.

33 Ο Δήμος Portimão, απαντώντας στα αιτήματα της C. Correia Moreira, υποστηρίζει, πρώτον, ότι δεν συντρέχει μεταβίβαση επιχειρήσεως δεδομένου ότι η δημοτική επιχείρηση λύθηκε βάσει νόμου, ενώ ο ίδιος απλώς ανέλαβε εκ νέου τις αρχικές του αρμοδιότητες, δεύτερον, ότι η C. Correia Moreira ασκούσε καθήκοντα στο πλαίσιο συμβάσεως για την κάλυψη θέσης εμπιστοσύνης και, ως εκ τούτου, δεν είχε την ιδιότητα του εργαζομένου στην Portimão Urbis και, τρίτον, ότι ο Δήμος Portimão απλώς εφάρμοσε το νομικό καθεστώς που προβλέπει το άρθρο 62 του νόμου 50/2012, της 31ης Αυγούστου 2012, ως ίσχυε κατά τον χρόνο των πραγματικών περιστατικών της υποθέσεως της κύριας δίκης, σύμφωνα με το οποίο όλοι οι δημοτικοί υπάλληλοι πρέπει να προσλαμβάνονται με συγκεκριμένη διαδικασία, τηρουμένης της αρχής της ισότητας όσον αφορά τον διορισμό σε δημόσια θέση, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 47, παράγραφος 2, του Συντάγματος.

34 Υπ’ αυτές τις συνθήκες, το Tribunal Judicial da Comarca de Faro (πρωτοδικείο Faro) αποφάσισε να αναστείλει τη διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

«1) Βάσει της παραδοχής ότι ως “εργαζόμενος” πρέπει να νοείται κάθε πρόσωπο το οποίο, στο οικείο κράτος μέλος, προστατεύεται ως εργαζόμενος δυνάμει της εθνικής εργατικής νομοθεσίας, μπορεί να θεωρηθεί “εργαζόμενος” για τους σκοπούς του άρθρου 2, παράγραφος 1, στοιχείο δʹ, της οδηγίας 2001/23 πρόσωπο το οποίο έχει συνάψει με τον μεταβιβάζοντα εργοδότη σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης και μπορεί, ως εκ τούτου, το εν λόγω πρόσωπο να απολαύει της προστασίας που παρέχει η επίμαχη νομοθεσία;

2) Αντιβαίνει στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και ιδίως στην οδηγία 2001/23, σε συνδυασμό με το άρθρο 4, παράγραφος 2, ΣΕΕ, εθνική κανονιστική ρύθμιση η οποία, ακόμη και σε περίπτωση μεταβιβάσεως εμπίπτουσας στο πεδίο εφαρμογής της εν λόγω οδηγίας, επιβάλλει ως προς τους εργαζομένους τη συμμετοχή σε δημόσιο διαγωνισμό και τη δημιουργία νέας έννομης σχέσεως με τον διάδοχο εργοδότη, επειδή αυτός είναι δήμος;»

Επί των προδικαστικών ερωτημάτων

Επί του πρώτου ερωτήματος

35 Με το πρώτο προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν η οδηγία 2001/23, και ιδίως το άρθρο της 2, παράγραφος 1, στοιχείο δʹ, έχει την έννοια ότι ένα πρόσωπο που έχει συνάψει με τον μεταβιβάζοντα σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης κατά την έννοια της επίμαχης στην κύρια δίκη εθνικής κανονιστικής ρυθμίσεως μπορεί να θεωρηθεί «εργαζόμενος» και να τύχει της προστασίας που παρέχει η οδηγία αυτή.

36 Επισημαίνεται ευθύς εξαρχής ότι το αιτούν δικαστήριο αναφέρεται ρητώς, στην αίτηση προδικαστικής αποφάσεως, στην απόφαση της 20ής Ιουλίου 2017, Piscarreta Ricardo (C-416/16, EU:C:2017:574, σκέψη 46), με την οποία το Δικαστήριο έκρινε, κατ’ ουσίαν, ότι το άρθρο 1, παράγραφος 1, της οδηγίας 2001/23 έχει την έννοια ότι εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας αυτής περίπτωση κατά την οποία οι δραστηριότητες δημοτικής επιχειρήσεως μεταβιβάζονται σε δήμο, υπό την προϋπόθεση ότι η ταυτότητα της επίμαχης επιχειρήσεως διατηρείται μετά τη μεταβίβαση, όπερ εναπέκειτο στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει.

37 Η παρούσα αίτηση προδικαστικής αποφάσεως υποβλήθηκε από το ίδιο δικαστήριο το οποίο είχε υποβάλει τα προδικαστικά ερωτήματα στην υπόθεση επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση που μνημονεύθηκε στην προηγούμενη σκέψη και αφορά πράξη ομοειδή εκείνης που ήταν αντικείμενο της εν λόγω υποθέσεως.

38 Κατά τα φαινόμενα, στην υπόθεση της κύριας δίκης, το αιτούν δικαστήριο κρίνει ότι δεν υφίσταται κανένα ιδιαίτερο ζήτημα σχετικά με την προϋπόθεση της διατηρήσεως της ταυτότητας της μεταβιβασθείσας επιχειρήσεως, δεδομένου ότι εκκινεί από την παραδοχή ότι η επίμαχη πράξη στην υπόθεση της κύριας δίκης μπορεί να εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2001/23.

39 Τούτου δοθέντος, το αιτούν δικαστήριο διερωτάται αν, στο πλαίσιο μεταβιβάσεως όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, ένα πρόσωπο όπως η ενάγουσα της κύριας δίκης μπορεί να θεωρηθεί «εργαζόμενος» κατά την έννοια του άρθρου 2, παράγραφος 1, στοιχείο δʹ, της οδηγίας 2001/23, λαμβανομένης υπόψη της ειδικής φύσεως της συμβάσεως που το συνδέει με τον μεταβιβάζοντα.

40 Υπενθυμίζεται ως προς το ζήτημα αυτό ότι ως «εργαζόμενος», κατά την έννοια του άρθρου 2, παράγραφος 1, στοιχείο δʹ, της οδηγίας 2001/23, νοείται πρόσωπο το οποίο, εντός του οικείου κράτους μέλους, προστατεύεται ως εργαζόμενος δυνάμει της εθνικής εργατικής νομοθεσίας.

41 Περαιτέρω, το άρθρο 2, παράγραφος 2, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας αυτής ορίζει ότι η οδηγία δεν θίγει την εθνική νομοθεσία όσον αφορά τον ορισμό της συμβάσεως εργασίας ή της εργασιακής σχέσεως.

42 Από τις δύο αυτές διατάξεις προκύπτει ότι, μολονότι σκοπός της οδηγίας 2001/23 είναι η προστασία των εργαζομένων, εναπόκειται εντούτοις στα κράτη μέλη να ορίσουν, με τη δική τους νομοθεσία, την έννοια του εργαζομένου καθώς και τη σύμβαση εργασίας ή την εργασιακή σχέση.

43 Μολονότι το Δικαστήριο δεν είναι αρμόδιο να ερμηνεύσει το εθνικό δίκαιο (διάταξη της 21ης Οκτωβρίου 2015, Kovozber, C-120/15, μη δημοσιευθείσα, EU:C:2015:730, σκέψη 32 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία) δεδομένου ότι αρμόδιο προς τούτο είναι το αιτούν δικαστήριο, επισημαίνεται ότι, εν προκειμένω, το δικαστήριο αυτό παρατηρεί, στην αίτηση προδικαστικής αποφάσεως, ότι η σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης η οποία συνάπτεται με πρόσωπο το οποίο είναι ήδη εργαζόμενος ή το οποίο δεν έχει καμία άλλη προηγούμενη εργασιακή σχέση χαρακτηρίζεται ως σύμβαση εργασίας.

44 Ως εκ τούτου, πρόσωπο όπως η ενάγουσα της κύριας δίκης μπορεί να θεωρηθεί «εργαζόμενος» κατά την έννοια του άρθρου 2, παράγραφος 1, στοιχείο δʹ, της οδηγίας 2001/23 και η σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης την οποία έχει συνάψει μπορεί να θεωρηθεί σύμβαση εργασίας κατά την έννοια του άρθρου 2, παράγραφος 2, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας αυτής.

45 Τούτου δοθέντος, από την απόφαση περί παραπομπής προκύπτει ότι η προστασία που παρέχεται σε αυτή την κατηγορία εργαζομένων διαφέρει από την παρεχόμενη στους λοιπούς εργαζομένους, κατά το μέτρο που, σύμφωνα με την οικεία εθνική νομοθεσία, επιτρέπεται η καταγγελία των συμβάσεων για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης με απλό έγγραφο, εφόσον τηρηθεί σχετικά σύντομη προθεσμία προειδοποιήσεως, χωρίς να απαιτείται η συνδρομή εύλογης αιτίας.

46 Ως προς το ζήτημα αυτό, το άρθρο 2, παράγραφος 1, στοιχείο δʹ, της οδηγίας 2001/23 απαιτεί απλώς το συγκεκριμένο πρόσωπο να προστατεύεται ως εργαζόμενος δυνάμει της οικείας εθνικής νομοθεσίας, χωρίς εντούτοις να προϋποθέτει ορισμένο περιεχόμενο ή επίπεδο για την προστασία αυτή.

47 Πράγματι, αν οι διαφορές μεταξύ των εργαζομένων, ανάλογα με το περιεχόμενο ή το επίπεδο της προστασίας που τους παρέχει η εθνική νομοθεσία, θεωρούνταν κρίσιμες, η οδηγία 2001/23 θα στερούνταν μέρος της πρακτικής αποτελεσματικότητάς της.

48 Εξάλλου, επισημαίνεται ότι η οδηγία 2001/23, όπως προκύπτει από την αιτιολογική της σκέψη 3, αποβλέπει στην εξασφάλιση της διατηρήσεως των δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση αλλαγής του επιχειρηματικού φορέα και όχι στην, κατά περίπτωση, επέκταση των δικαιωμάτων τους. Συνεπώς, η οδηγία αυτή εγγυάται μόνον ότι η προστασία της οποίας τυγχάνει ορισμένο πρόσωπο δυνάμει της οικείας εθνικής νομοθεσίας δεν θα υποβαθμίζεται απλώς και μόνο λόγω της μεταβιβάσεως.

49 Πράγματι, σκοπός της εν λόγω οδηγίας είναι να διασφαλίσει, κατά το μέτρο του δυνατού, τη χωρίς τροποποίηση συνέχιση των συμβάσεων ή των σχέσεων εργασίας με τον διάδοχο, κατά τρόπον ώστε οι ενδιαφερόμενοι εργαζόμενοι να μην περιέρχονται σε δυσμενέστερη θέση απλώς και μόνο λόγω της μεταβιβάσεως (απόφαση της 6ης Απριλίου 2017, Unionen, C-336/15, EU:C:2017:276, σκέψη 18 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

50 Κατά συνέπεια, η οδηγία 2001/23 διασφαλίζει τη διατήρηση της ειδικής προστασίας που προβλέπει η εθνική νομοθεσία χωρίς να επηρεάζει το περιεχόμενο ή το επίπεδό της.

51 Κατόπιν των ανωτέρω, στο πρώτο προδικαστική ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι η οδηγία 2001/23, και ιδίως το άρθρο της 2, παράγραφος 1, στοιχείο δʹ, έχει την έννοια ότι ένα πρόσωπο που έχει συνάψει με τον μεταβιβάζοντα σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης, κατά την έννοια της επίμαχης στην κύρια δίκη εθνικής κανονιστικής ρυθμίσεως, μπορεί να θεωρηθεί «εργαζόμενος» και να τύχει της προστασίας που παρέχει η οδηγία αυτή υπό την προϋπόθεση εντούτοις ότι προστατεύεται ως εργαζόμενος από την κανονιστική αυτή ρύθμιση και ότι, κατά τον χρόνο της μεταβιβάσεως, έχει σύμβαση εργασίας, όπερ εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει.

Επί του δευτέρου ερωτήματος

52 Με το δεύτερο προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν η οδηγία 2001/23, σε συνδυασμό με το άρθρο 4, παράγραφος 2, ΣΕΕ, έχει την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική κανονιστική ρύθμιση η οποία, σε περίπτωση μεταβιβάσεως, κατά την έννοια της οδηγίας αυτής, και εφόσον ο διάδοχος είναι δήμος, επιβάλλει ως προς τους εργαζομένους τους οποίους αφορά η μεταβίβαση, αφενός, τη συμμετοχή σε δημόσιο διαγωνισμό και, αφετέρου, τη δημιουργία νέας έννομης σχέσεως με τον διάδοχο.

53 Υπενθυμίζεται ευθύς εξαρχής ότι, κατά πάγια νομολογία, ότι δεν μπορεί να αποκλεισθεί η ύπαρξη μεταβιβάσεως εμπίπτουσας στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2001/23 λόγω του ότι ο διάδοχος είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, ανεξαρτήτως του αν το νομικό αυτό πρόσωπο είναι δημόσια επιχείρηση επιφορτισμένη με την παροχή δημόσιας υπηρεσίας ή δήμος. Συνεπώς, το Δικαστήριο έχει αναγνωρίσει ότι το γεγονός ότι ο διάδοχος είναι δήμος δεν αποκλείει την εφαρμογή της οδηγίας αυτής σε μεταβίβαση των δραστηριοτήτων μιας επιχειρήσεως στον δήμο (πρβλ. απόφαση της 20ής Ιουλίου 2017, Piscarreta Ricardo, C-416/16, EU:C:2017:574, σκέψεις 30 έως 32 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

54 Το Δικαστήριο έχει εντούτοις διευκρινίσει ως προς το ζήτημα αυτό ότι, όπως προκύπτει από το γράμμα του άρθρου 1, παράγραφος 1, στοιχείο γʹ, της οδηγίας 2001/23, για να έχει εφαρμογή η οδηγία αυτή, η μεταβίβαση πρέπει να αφορά οντότητα που ασκεί οικονομική δραστηριότητα, κερδοσκοπική ή μη, και ότι αποκλείονται κατ’ αρχήν από το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας οι δραστηριότητες που συνίστανται στην άσκηση δημόσιας εξουσίας (απόφαση της 20ής Ιουλίου 2017, Piscarreta Ricardo, C-416/16, EU:C:2017:574, σκέψεις 33 και 34 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

55 Από το δεύτερο προδικαστικό ερώτημα προκύπτει ότι το αιτούν δικαστήριο φαίνεται να εκτιμά ότι η επίμαχη μεταβίβαση στην κύρια δίκη καλύπτεται από την οδηγία 2001/23 και ότι, κατά συνέπεια, οι δραστηριότητες που μεταβιβάστηκαν δεν αφορούν την άσκηση δημόσιας εξουσίας.

56 Το Δικαστήριο απαντά ως εκ τούτου στο δεύτερο προδικαστικό ερώτημα με βάση την παραδοχή αυτή, της οποίας η επαλήθευση εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο.

57 Ως προς το ζήτημα αυτό, κατά το άρθρο 3, παράγραφος 1, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας 2001/23, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του μεταβιβάζοντος, που απορρέουν από σύμβαση εργασίας ή από εργασιακή σχέση υφισταμένη κατά την ημερομηνία της μεταβιβάσεως, μεταβιβάζονται, διά της μεταβιβάσεως αυτής, στον διάδοχο.

58 Πλην όμως, όπως υπενθυμίζεται στη σκέψη 49 της παρούσας αποφάσεως, σκοπός της οδηγίας 2001/23 είναι να εμποδίσει την περιέλευση των εργαζομένων τους οποίους αφορά η μεταβίβαση σε δυσμενέστερη θέση απλώς και μόνο λόγω της μεταβιβάσεως.

59 Εν προκειμένω, από την απόφαση περί παραπομπής προκύπτει ότι, δυνάμει της εφαρμοστέας εθνικής νομοθεσίας, επιβάλλεται ως προς πρόσωπο όπως η ενάγουσα της κύριας δίκης, αφενός, η συμμετοχή σε διαγωνισμό και, αφετέρου, η δημιουργία νέας έννομης σχέσεως με τον διάδοχο. Εξάλλου, η ένταξη της ενάγουσας, κατόπιν της εν λόγω δημόσιας διαδικασίας επιλογής, στο προσωπικό της δημόσιας διοίκησης θα γινόταν με μείωση του μισθού για τουλάχιστον μία δεκαετία.

60 Πλην όμως, πρέπει να γίνει δεκτό ότι οι ως άνω απαιτήσεις οι οποίες, αφενός, μεταβάλλουν τους συμφωνηθέντες με τον μεταβιβάζοντα όρους εργασίας προσώπου όπως η ενάγουσα της κύριας δίκης και, αφετέρου, ενδέχεται να περιαγάγουν την εργαζόμενη σε δυσμενέστερη θέση σε σχέση με εκείνη στην οποία βρισκόταν πριν από τη μεταβίβαση αντιβαίνουν τόσο στο άρθρο 3, παράγραφος 1, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας 2001/23 όσο και στον σκοπό της οδηγίας αυτής.

61 Σε σχέση με την αναφορά του αιτούντος δικαστηρίου στο άρθρο 4, παράγραφος 2, ΣΕΕ, υπενθυμίζεται ότι η διάταξη αυτή προβλέπει ότι η Ένωση σέβεται, μεταξύ άλλων, την εθνική ταυτότητα των κρατών μελών η οποία είναι συμφυής με τη θεμελιώδη πολιτική και συνταγματική τους δομή.

62 Ως προς το ζήτημα αυτό, διαπιστώνεται ότι η διάταξη αυτή δεν έχει την έννοια ότι επιτρέπει, σε τομέα όπου τα κράτη μέλη έχουν μεταβιβάσει τις αρμοδιότητές τους στην Ένωση, όπως η διατήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση μεταβιβάσεως επιχειρήσεων, να στερήσουν από εργαζόμενο την προστασία που του παρέχει το δίκαιο της Ένωσης που ισχύει στον τομέα αυτόν.

63 Κατόπιν των ανωτέρω σκέψεων, στο δεύτερο προδικαστικό ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι η οδηγία 2001/23, σε συνδυασμό με το άρθρο 4, παράγραφος 2, ΣΕΕ, έχει την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική κανονιστική ρύθμιση η οποία, σε περίπτωση μεταβιβάσεως, κατά την έννοια της οδηγίας αυτής, και εφόσον ο διάδοχος είναι δήμος, επιβάλλει ως προς τους εργαζομένους τους οποίους αφορά η μεταβίβαση, αφενός, τη συμμετοχή σε δημόσιο διαγωνισμό και, αφετέρου, τη δημιουργία νέας έννομης σχέσεως με τον διάδοχο.

Επί των δικαστικών εξόδων

64 Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.

Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (όγδοο τμήμα) αποφαίνεται:

1) Η οδηγία 2001/23/ΕΚ του Συμβουλίου, της 12ης Μαρτίου 2001, περί προσεγγίσεως των νομοθεσιών των κρατών μελών, σχετικά με τη διατήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση μεταβιβάσεων επιχειρήσεων, εγκαταστάσεων ή τμημάτων εγκαταστάσεων ή επιχειρήσεων, και ιδίως το άρθρο της 2, παράγραφος 1, στοιχείο δʹ, έχει την έννοια ότι ένα πρόσωπο που έχει συνάψει με τον μεταβιβάζοντα σύμβαση για την κάλυψη θέσεως εμπιστοσύνης, κατά την έννοια της επίμαχης στην κύρια δίκη εθνικής κανονιστικής ρυθμίσεως, μπορεί να θεωρηθεί «εργαζόμενος» και να τύχει της προστασίας που παρέχει η οδηγία αυτή υπό την προϋπόθεση εντούτοις ότι προστατεύεται ως εργαζόμενος από την κανονιστική αυτή ρύθμιση και ότι, κατά τον χρόνο της μεταβιβάσεως, έχει σύμβαση εργασίας, όπερ εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει.

2) Η οδηγία 2001/23, σε συνδυασμό με το άρθρο 4, παράγραφος 2, ΣΕΕ, έχει την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική κανονιστική ρύθμιση η οποία, σε περίπτωση μεταβιβάσεως, κατά την έννοια της οδηγίας αυτής, και εφόσον ο διάδοχος είναι δήμος, επιβάλλει ως προς τους εργαζομένους τους οποίους αφορά η μεταβίβαση, αφενός, τη συμμετοχή σε δημόσιο διαγωνισμό και, αφετέρου, τη δημιουργία νέας έννομης σχέσεως με τον διάδοχο.

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (τρίτο τμήμα) της 20ής Ιουνίου 2019 «Προδικαστική παραπομπή – Κοινό σύστημα φόρου προστιθέμενης αξίας (ΦΠΑ) – Οδηγία 2006/112/ΕΚ – Άρθρο 148, στοιχεία αʹ και γʹ – Απαλλαγές συνδεόμενες με τις διεθνείς μεταφορές – Παράδοση αυτοανυψούμενων εξεδρών υποθαλάσσιας γεωτρήσεως – Έννοια των “πλοίων που χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης” – Περιεχόμενο»

Στην υπόθεση C-291/18,

με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Curtea de Apel Bucureşti (εφετείο Βουκουρεστίου, Ρουμανία) με απόφαση της 7ης Δεκεμβρίου 2017, η οποίαπεριήλθε στο Δικαστήριο στις 26 Απριλίου 2018, στο πλαίσιο της δίκης

Grup Servicii Petroliere SA

κατά

Agenţia Naţională de Administrare Fiscală – Direcţia Generală de Soluţionare a Contestaţiilor,

Agenţia Naţională de Administrare Fiscală – Direcţia Generală de Administrare a Marilor Contribuabili,

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (τρίτο τμήμα),

συγκείμενο από τους A. Prechal, πρόεδρο τμήματος, K. Lenaerts, Πρόεδρο του Δικαστηρίου και προεδρεύοντα του τρίτου τμήματος, F. Biltgen, J. Malenovský και L. S. Rossi (εισηγήτρια), δικαστές,

γενικός εισαγγελέας: G. Hogan

γραμματέας: R. Şereş, διοικητική υπάλληλος,

έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία και κατόπιν της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως της 31ης Ιανουαρίου 2019,

λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υπέβαλαν:

–        η Grup Servicii Petroliere SA, εκπροσωπούμενη από τους A.-M. Iordache, D. Dascălu και A. Iancu, avocați,

–        η Ρουμανική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τον C. Canţăr καθώς και από τις C.-M. Florescu και E. Gane,

–        η Βελγική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τους J.-C. Halleux και P. Cottin,

–        η Ιταλική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από την G. Palmieri, επικουρούμενη από τον G. De Bellis, avvocato dello Stato,

–        η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τις L. Lozano Palacios και A. Armenia,

αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα που ανέπτυξε τις προτάσεις του κατά τη συνεδρίαση της 10ης Απριλίου 2019,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

1        Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας 2006/112/ΕΚ του Συμβουλίου, της 28ης Νοεμβρίου 2006, σχετικά με το κοινό σύστημα φόρου προστιθέμενης αξίας (ΕΕ 2006, L 347, σ. 1, στο εξής: οδηγία ΦΠΑ).

2        Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ της Grup Servicii Petroliere SA, εταιρίας εδρεύουσας στη Ρουμανία, και των φορολογικών αρχών του κράτους μέλους αυτού, με αντικείμενο την άρνηση χορηγήσεως απαλλαγής από τον φόρο προστιθέμενης αξίας (ΦΠΑ) αφορώσας την παράδοση, από την εν λόγω εταιρία, τριών αυτοανυψούμενων εξεδρών υποθαλάσσιας γεωτρήσεως σε μαλτέζικες εταιρίες.

 Το νομικό πλαίσιο

 Το δίκαιο της Ένωσης

3        Το άρθρο 15 της έκτης οδηγίας 77/388/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 17ης Μαΐου 1977, περί εναρμονίσεως των νομοθεσιών των κρατών μελών, των σχετικών με τους φόρους κύκλου εργασιών – Κοινό σύστημα φόρου προστιθεμένης αξίας: ομοιόμορφη φορολογική βάση (ΕΕ ειδ. έκδ. 09/001, σ. 49), όπως τροποποιήθηκε με την οδηγία 92/111/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 14ης Δεκεμβρίου 1992 (ΕΕ 1992, L 384, σ. 47) (στο εξής: έκτη οδηγία), με τίτλο «Απαλλαγές των πράξεων κατά την εξαγωγή, εκτός της Κοινότητας, των εξομοιούμενων προς αυτές πράξεων και των διεθνών μεταφορών», όριζε τα εξής:

«Με την επιφύλαξη άλλων κοινοτικών διατάξεων, τα κράτη μέλη απαλλάσσουν, υπό τις προϋποθέσεις που ορίζουν ώστε να εξασφαλίζεται η ορθή και απλή εφαρμογή των προβλεπομένων κατωτέρω απαλλαγών και να αποτρέπεται κάθε ενδεχόμενη φοροδιαφυγή, φοροαποφυγή και κατάχρηση:

[...]

4.      τις παραδόσεις αγαθών, τα οποία προορίζονται για εφοδιασμό:

α)      πλοίων που χρησιμοποιούνται στην ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης και εκτελούν μεταφορά επιβατών επί κομίστρω ή με τα οποία ασκείται εμπορική, βιομηχανική ή αλιευτική δραστηριότητα·

β)      ναυαγοσωστικών και άλλων πλοίων επιθαλασσίας αρωγής, καθώς και πλοίων παρακτίου αλιείας, εξαιρουμένων των προμηθειών ταξιδίου των εν λόγω πλοίων παρακτίου αλιείας·

[...]

5.      τις παραδόσεις, μετατροπές, επιδιορθώσεις, εργασίες συντηρήσεως, ναυλώσεις και μισθώσεις πλοίων θαλάσσης, αναφερομένων στην περίπτωση 4 υπό αʹ και βʹ, καθώς και τις παραδόσεις, μισθώσεις, επισκευές και εργασίες συντηρήσεως αντικειμένων –περιλαμβανομένου και του αλιευτικού εξοπλισμού– τα οποία είναι ενσωματωμένα στα πλοία αυτά ή χρησιμεύουν για την εκμετάλλευσή τους·

[...]».

4        Η έκτη οδηγία καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από την οδηγία ΦΠΑ, η οποία τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2007.

5        Ο τίτλος IX της οδηγίας ΦΠΑ, ο οποίος επιγράφεται «Απαλλαγές», περιέχει δέκα κεφάλαια. Το άρθρο 131 της οδηγίας αυτής και μοναδικό άρθρο στο κεφάλαιο 1 του τίτλου IX της οδηγίας, το οποίο επιγράφεται «Γενικές διατάξεις», προβλέπει τα εξής:

«Οι απαλλαγές που προβλέπονται στα κεφάλαια 2 έως 9 εφαρμόζονται με την επιφύλαξη άλλων κοινοτικών διατάξεων και με τις προϋποθέσεις που καθορίζουν τα κράτη μέλη για να διασφαλίζουν την ορθή και απλή εφαρμογή των εν λόγω απαλλαγών και να προλαμβάνουν κάθε ενδεχόμενη φοροδιαφυγή, φοροαποφυγή ή κατάχρηση.»

6        Το άρθρο 148 της οδηγίας ΦΠΑ, που περιλαμβάνεται στον τίτλο IX, κεφάλαιο 7, της εν λόγω οδηγίας, το οποίο επιγράφεται «Απαλλαγές συνδεόμενες με τις διεθνείς μεταφορές», ορίζει τα εξής:

«Τα κράτη μέλη απαλλάσσουν τις ακόλουθες πράξεις:

α)      τις παραδόσεις αγαθών, τα οποία προορίζονται για εφοδιασμό των πλοίων που χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης και εκτελούν μεταφορά επιβατών με κόμιστρο ή με τα οποία ασκείται εμπορική, βιομηχανική ή αλιευτική δραστηριότητα καθώς και των ναυαγοσωστικών και άλλων πλοίων επιθαλάσσιας αρωγής και πλοίων παράκτιας αλιείας, εκτός από τα εφόδια των πλοίων που εξυπηρετούν την παράκτια αλιεία,

[...]

γ)      τις παραδόσεις, μετατροπές, επισκευές, συντήρηση, ναυλώσεις και μισθώσεις πλοίων που προβλέπονται στο στοιχείο αʹ καθώς και τις παραδόσεις, μισθώσεις, επισκευές και συντήρηση αντικειμένων –περιλαμβανομένου του αλιευτικού εξοπλισμού– τα οποία είναι ενσωματωμένα στα πλοία αυτά ή χρησιμεύουν για την εκμετάλλευσή τους,

[...]».

 Το ρουμανικό δίκαιο

7        Το άρθρο 143, παράγραφος 1, του Legea nr. 571/2003 privind Codul fiscal (νόμου 571/2003 περί θεσπίσεως φορολογικού κώδικα), όπως ίσχυε κατά τον χρόνο των πραγματικών περιστατικών της κύριας δίκης (στο εξής: φορολογικός κώδικας), ορίζει τα εξής:

«Από τον φόρο απαλλάσσονται:

[...]

h)      στην περίπτωση πλοίων που χρησιμοποιούνται στη θαλάσσια ναυσιπλοΐα, για τη διεθνή μεταφορά προσώπων ή/και αγαθών, για την αλιεία ή κάθε άλλη οικονομική δραστηριότητα ή για ναυαγοσωστικές δραστηριότητες ή δραστηριότητες επιθαλάσσιας αρωγής, οι ακόλουθες πράξεις:

1.      παραδόσεις, μετατροπές, επισκευές, συντήρηση, ναυλώσεις, χρηματοδοτικές μισθώσεις και μισθώσεις πλοίων, καθώς και παραδόσεις, χρηματοδοτικές μισθώσεις, μισθώσεις, επισκευές και συντήρηση εξοπλισμών οι οποίοι είναι ενσωματωμένοι στα πλοία αυτά ή χρησιμεύουν για την εκμετάλλευσή τους, περιλαμβανομένου του αλιευτικού εξοπλισμού.»

8        Το άρθρο 23 του Ordonanța Guvernului nr. 42/1997 privind transportul maritim și pe căile navigabile interioare (κυβερνητικού διατάγματος 42/1997 περί μεταφορών διά θαλάσσιων και εσωτερικών πλωτών οδών) ορίζει τα εξής:

«Για τους σκοπούς του παρόντος διατάγματος, ως πλοία νοούνται:

a)      τα κάθε είδους πλοία θαλάσσιας και εσωτερικής ναυσιπλοΐας, μηχανοκίνητα ή μη, τα οποία πλέουν στην επιφάνεια των υδάτων ή κινούνται υποβρυχίως και τα οποία προορίζονται για τη μεταφορά εμπορευμάτων ή/και επιβατών, την αλιεία, τη ρυμούλκηση ή την ώθηση·

b)      πλωτές εγκαταστάσεις, όπως βυθοκόροι, πλωτοί ανυψωτήρες, πλωτοί γερανοί, πλωτοί κάδοι-λήπτες και παρεμφερή, μηχανοκίνητα ή μη·

c)      πλωτές κατασκευές οι οποίες δεν προορίζονται κατά κανόνα για μετακίνηση, όπως πλωτοί μόλοι και προβλήτες, πλωτά βάθρα, πλωτά υπόστεγα για πλοία, εξέδρες γεωτρήσεως και παρεμφερή, πλοία-φάροι·

d)      σκάφη αναψυχής.»

9        Το σημείο 1 της decizia nr. 3/2015 a Comisiei fiscale centrale (αποφάσεως υπ’ αριθ. 3/2015 της κεντρικής φορολογικής επιτροπής) προβλέπει τα εξής:

«Από την 1η Ιανουαρίου 2007 έως την 31η Δεκεμβρίου 2013: στην περίπτωση πλοίων που προορίζονται για θαλάσσια ναυσιπλοΐα και χρησιμοποιούνται για τη διεθνή μεταφορά προσώπων ή/και αγαθών, την αλιεία ή οποιαδήποτε άλλη θαλάσσια οικονομική δραστηριότητα, οι προβλεπόμενες στο άρθρο 143, παράγραφος 1, στοιχείο h, [του φορολογικού κώδικα] απαλλαγές από τον ΦΠΑ εφαρμόζονται εφόσον το πλοίο χρησιμοποιείται πράγματι και κατά κύριο λόγο για θαλάσσια ναυσιπλοΐα. Προκειμένου να διαπιστωθεί αν ένα πλοίο χρησιμοποιείται πράγματι και κατά κύριο λόγο στη θάλασσα, δεν μπορούν να λαμβάνονται υπόψη μόνον αντικειμενικά κριτήρια, όπως το μήκος ή το εκτόπισμα του πλοίου, τα οποία θα μπορούν εντούτοις να χρησιμοποιούνται για να εξαιρεθούν από το πεδίο εφαρμογής των απαλλαγών τα πλοία εκείνα που, εν πάση περιπτώσει, δεν πληρούν τις προβλεπόμενες στο άρθρο 143, παράγραφος 1, στοιχείο h, του φορολογικού κώδικα προϋποθέσεις, ήτοι δεν είναι κατάλληλα για θαλάσσια ναυσιπλοΐα. [...]

Η έννοια της “θαλάσσιας” ναυσιπλοΐας, κατά την οδηγία [2006/112] και το άρθρο 143, παράγραφος 1, στοιχείο h, του φορολογικού κώδικα, καλύπτει κάθε μέρος της θάλασσας το οποίο βρίσκεται εκτός των χωρικών υδάτων της εκάστοτε χώρας και πέραν του ορίου των 12 ναυτικών μιλίων, όπως αυτό μετράται από τις γραμμές βάσεως που καθορίζονται βάσει του διεθνούς δικαίου της θάλασσας (της Συμβάσεως των Ηνωμένων Εθνών για το δίκαιο της θάλασσας, η οποία συνήφθη στο Montego Bay στις 10 Δεκεμβρίου 1982).»

 Η διαφορά της κύριας δίκης και τα προδικαστικά ερωτήματα

10      Τον Μάιο του 2008, η Grup Servicii Petroliere πώλησε τρεις αυτοανυψούμενες εξέδρες υποθαλάσσιας γεωτρήσεως, οι οποίες λειτουργούσαν στη Μαύρη Θάλασσα, σε μαλτέζικες εταιρίες έναντι του συνολικού ποσού των 96 εκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ (USD) (περίπου 82 εκατομμύρια ευρώ). Για την παράδοση των ως άνω εξεδρών, η εταιρία αυτή εξέδωσε τιμολόγια, εφαρμόζοντας το προβλεπόμενο στο άρθρο 148, στοιχείο γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ και στο άρθρο 143, παράγραφος 1, στοιχείο h, του φορολογικού κώδικα καθεστώς απαλλαγής από τον ΦΠΑ. Η εν λόγω εταιρία συνέχισε να εκμεταλλεύεται τις εξέδρες αυτές στη Μαύρη Θάλασσα, κατά τη διάρκεια του έτους 2008, ως ναυλώτρια.

11      Κατά τη διάρκεια του έτους 2016, η ρουμανική φορολογική αρχή εξέδωσε, σε βάρος της Grup Servicii Petroliere, διορθωτική πράξη επιβολής του μη καταβληθέντος για την εν λόγω παράδοση ΦΠΑ, ο οποίος ανερχόταν σε ποσό άνω των 113 εκατομμυρίων ρουμανικών λέι (RON) (περίπου 25 εκατομμύρια ευρώ), πλέον προστίμων και τόκων υπερημερίας. Στο σκεπτικό της πράξεως αυτής επισημαίνονται, μεταξύ άλλων, τα εξής:

–        μολονότι οι επίμαχες εξέδρες είναι πλοία, κατά την έννοια του κυβερνητικού διατάγματος 42/1997, και μπορούν να χρησιμοποιηθούν απεριόριστα για τη θαλάσσια ναυσιπλοΐα, δεν πλέουν κατά τη διάρκεια της γεωτρήσεως, αλλά βρίσκονται σε θέση σταθμεύσεως· οι πυλώνες τους βρίσκονται σε χαμηλή θέση, στηρίζονται στον βυθό της θάλασσας και ανυψώνουν το πλωτό βάθρο (πλωτό τμήμα) πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας σε ύψος 60 έως 70 μέτρων·

–        βάσει των διατάξεων της αποφάσεως υπ’ αριθ. 3/2015 της κεντρικής φορολογικής επιτροπής, προκειμένου η παράδοση των εξεδρών να τύχει της προβλεπόμενης στο άρθρο 143, παράγραφος 1, στοιχείο h, του φορολογικού κώδικα απαλλαγής, πρέπει να αποδειχθεί, με κάθε αποδεικτικό μέσο, ότι το υπό εξέταση πλοίο πλέει πράγματι και κατά κύριο λόγο στην ανοικτή θάλασσα·

–        ωστόσο, από τα υφιστάμενα αποδεικτικά στοιχεία προέκυψε ότι η πραγματική και κύρια χρήση των εξεδρών διεξαγόταν σε θέση σταθμεύσεως για τους σκοπούς της γεωτρήσεως, και όχι για τη ναυσιπλοΐα η οποία είναι μόνο δευτερεύουσα σε σχέση με τη δραστηριότητα της γεωτρήσεως.

12      Μετά την απόρριψη της διοικητικής ενστάσεως που είχε υποβάλει κατά της εν λόγω διορθωτικής πράξεως επιβολής ΦΠΑ, η Grup Servicii Petroliere προσέφυγε ενώπιον του Curtea de Apel Bucureşti (εφετείου Βουκουρεστίου, Ρουμανία).

13      Από την απόφαση περί παραπομπής προκύπτει ότι, με το δικόγραφο της προσφυγής της, η εταιρία αυτή υποστηρίζει, κατ’ ουσίαν, ότι οι ρουμανικές φορολογικές αρχές περιόρισαν παράνομα το πεδίο εφαρμογής της απαλλαγής του άρθρου 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ, εξαρτώντας την απαλλαγή αυτή όχι μόνον από την προϋπόθεση ότι τα υπό εκμετάλλευση πλοία «χρησιμοποιούνται» στην ανοικτή θάλασσα για εμπορικούς ή βιομηχανικούς σκοπούς, αλλά και από την προϋπόθεση ότι «πλέουν» στην ανοικτή θάλασσα.

14      Παρά τη νομολογία του Δικαστηρίου σχετικά με την ερμηνεία του άρθρου 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ, το αιτούν δικαστήριο θεωρεί ότι είναι αναγκαίο, προκειμένου να διαπιστωθεί αν η επίμαχη στην κύρια δίκη απαλλαγή εφαρμόζεται επί της παραδόσεως αυτοανυψούμενης εξέδρας υποθαλάσσιας γεωτρήσεως, να δοθεί, πρώτον, απάντηση στο ερώτημα αν μια τέτοια εξέδρα εμπίπτει στην έννοια των «πλοίων», κατά το άρθρο 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας αυτής. Δεύτερον, και σε περίπτωση καταφατικής απαντήσεως στο ερώτημα αυτό, το εν λόγω δικαστήριο ζητεί να διευκρινιστεί αν η απαλλαγή του άρθρου 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ εξαρτάται από την προϋπόθεση ότι η δραστηριότητα της ναυσιπλοΐας ανοικτής θαλάσσης είναι όντως η δεσπόζουσα δραστηριότητα σε σχέση με την υποθαλάσσια γεώτρηση.

15      Υπό τις περιστάσεις αυτές, το Curtea de Apel București (εφετείο Βουκουρεστίου) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

«1)      Έχει το άρθρο 148, στοιχείο γʹ, σε συνδυασμό με το άρθρο 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας [ΦΠΑ] την έννοια ότι η απαλλαγή από τον ΦΠΑ έχει εφαρμογή, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, στην παράδοση αυτοανυψούμενης εξέδρας υποθαλάσσιας γεωτρήσεως, ήτοι ότι μια τέτοια εξέδρα εμπίπτει στην έννοια του “πλοίου” κατά την προμνησθείσα διάταξη του δικαίου της Ένωσης, καθόσον η εν λόγω διάταξη ρυθμίζει, βάσει του τίτλου του κεφαλαίου 7 της οδηγίας [ΦΠΑ], τις “απαλλαγές συνδεόμενες με τις διεθνείς μεταφορές”;

2)      Σε περίπτωση καταφατικής απαντήσεως στο πρώτο ερώτημα, έχει το άρθρο 148, στοιχείο γʹ, σε συνδυασμό με το άρθρο 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας [ΦΠΑ], την έννοια ότι βασική προϋπόθεση για την εφαρμογή της απαλλαγής από τον ΦΠΑ επί αυτοανυψούμενης εξέδρας υποθαλάσσιας γεωτρήσεως, η οποία έχει πλεύσει και σε ανοικτή θάλασσα, αποτελεί η παραμονή της, κατά τη χρήση της (στο πλαίσιο εμπορικής/βιομηχανικής δραστηριότητας), σε πραγματική κίνηση, δηλαδή η πλεύση και η μετακίνησή της από ένα θαλάσσιο σημείο σε άλλο για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο εκείνου κατά το οποίο παραμένει ακίνητη λόγω της δραστηριότητας υποθαλάσσιας γεωτρήσεως, ήτοι ότι η δραστηριότητα ναυσιπλοΐας πρέπει να είναι όντως η δεσπόζουσα δραστηριότητα σε σχέση με τη δραστηριότητα γεωτρήσεως;»

 Επί των προδικαστικών ερωτημάτων

16      Με τα δύο προδικαστικά ερωτήματα, τα οποία πρέπει να εξεταστούν από κοινού, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί εάν το άρθρο 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ έχει την έννοια ότι η διαλαμβανόμενη στη διάταξη αυτή φράση «πλοία που χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης» καλύπτει και την παράδοση πλωτών κατασκευών, όπως είναι οι αυτοανυψούμενες εξέδρες υποθαλάσσιας γεωτρήσεως του είδους των επίμαχων στην κύρια δίκη, οι οποίες χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο σε σταθερή θέση για την εκμετάλλευση θαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων.

17      Καταρχάς, υπενθυμίζεται ότι οι παραδόσεις των οποίων η απαλλαγή από τον φόρο προβλέπεται στο άρθρο 148, στοιχείο γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ τελούν υπό την προϋπόθεση ότι έχουν ως αντικείμενο πλοία τα οποία χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης και εκτελούν μεταφορά επιβατών με κόμιστρο ή με τα οποία ασκείται εμπορική, βιομηχανική ή αλιευτική δραστηριότητα, κατά την έννοια του άρθρου 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας αυτής.

18      Όπως έχει αποφανθεί το Δικαστήριο, το άρθρο 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΦΠΑ επαναλαμβάνει αυτούσια τη διατύπωση του άρθρου 15, σημείο 4, στοιχείο αʹ, της έκτης οδηγίας, η οποία καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από την οδηγία ΦΠΑ. Κατά συνέπεια, η νομολογία που αφορά τη διάταξη αυτή της έκτης οδηγίας μπορεί να ληφθεί υπόψη για την ερμηνεία του άρθρου 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΦΠΑ (απόφαση της 3ης Σεπτεμβρίου 2015, Fast Bunkering Klaipėda, C‑526/13, EU:C:2015:536, σκέψεις 24 και 25).

19      Ως εκ τούτου, το Δικαστήριο συνήγαγε εκ των ανωτέρω ότι οι απαλλαγές του άρθρου 148 της οδηγίας ΦΠΑ, όπως και οι προβλεπόμενες στην έκτη οδηγία απαλλαγές από τον ΦΠΑ, συνιστούν αυτοτελείς έννοιες του δικαίου της Ένωσης οι οποίες πρέπει, συνεπώς, να ερμηνεύονται και να εφαρμόζονται ομοιόμορφα σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση (απόφαση της 3ης Σεπτεμβρίου 2015, Fast Bunkering Klaipėda, C-526/13, EU:C:2015:536, σκέψη 41 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία), πράγμα το οποίο σημαίνει ότι η απαλλαγή μιας συγκεκριμένης πράξεως από τον ΦΠΑ δεν μπορεί να εξαρτάται από τον χαρακτηρισμό της πράξεως αυτής κατά το εθνικό δίκαιο (πρβλ., μεταξύ άλλων, απόφαση της 18ης Οκτωβρίου 2007, Navicon, C-97/06, EU:C:2007:609, σκέψη 28).

20      Εξάλλου, δεδομένου ότι συνιστούν παρέκκλιση από τη γενική αρχή κατά την οποία κάθε παράδοση αγαθών και παροχή υπηρεσιών, έναντι αμοιβής, εκ μέρους υποκειμένου στον φόρο υπόκεινται στον ΦΠΑ, οι εν λόγω απαλλαγές πρέπει να ερμηνεύονται στενά (πρβλ. αποφάσεις της 14ης Σεπτεμβρίου 2006, ΕΛΜΕΚΑ, C‑181/04 έως C-183/04, EU:C:2006:563, σκέψη 15, και της 21ης Μαρτίου 2013, Επιτροπή κατά Γαλλίας, C-197/12, μη δημοσιευθείσα, EU:C:2013:202, σκέψη 30).

21      Υπενθυμίζεται, επίσης, ότι το Δικαστήριο έχει αποφανθεί ότι η προβλεπόμενη στο άρθρο 15, σημείο 4, στοιχείο αʹ, της έκτης οδηγίας προϋπόθεση της χρησιμοποιήσεως στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης εφαρμόζεται όχι μόνον επί των πλοίων που εκτελούν μεταφορά επιβατών με κόμιστρο, αλλά και επί των πλοίων με τα οποία ασκείται εμπορική, βιομηχανική ή αλιευτική δραστηριότητα, τα οποία απαριθμούνται πλέον στο σύνολό τους στο άρθρο 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΦΠΑ (πρβλ. αποφάσεις της 14ης Σεπτεμβρίου 2006, ΕΛΜΕΚΑ, C‑181/04 έως C-183/04, EU:C:2006:563, σκέψεις 14 έως 16, και της 21ης Μαρτίου 2013, Επιτροπή κατά Γαλλίας, C-197/12, μη δημοσιευθείσα, EU:C:2013:202, σκέψη 32).

22      Επομένως, υπό το πρίσμα των προεκτεθέντων, για την ερμηνεία της έννοιας των «πλοίων που χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης», η οποία διαλαμβάνεται στο άρθρο 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΦΠΑ, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, ελλείψει ορισμού της έννοιας αυτής ή των λέξεων που τη συνθέτουν, το γράμμα της διατάξεως αυτής και το πλαίσιο στο οποίο αυτή εντάσσεται καθώς και οι σκοποί που επιδιώκονται με τη ρύθμιση της οποίας αποτελεί μέρος (πρβλ., μεταξύ άλλων, απόφαση της 18ης Οκτωβρίου 2007, Navicon, C-97/06, EU:C:2007:609, σκέψη 24).

23      Συναφώς, χωρίς να απαιτείται να ερμηνευθεί, στο πλαίσιο της υπό κρίση υποθέσεως, η έννοια του όρου «ανοικτή θάλασσα», της οποίας ο χωρικός προσδιορισμός έχει εξελιχθεί στο διεθνές δίκαιο της θάλασσας, ή να κριθεί ποια τεχνικά χαρακτηριστικά πρέπει να πληροί ένα πλοίο προκειμένου να μπορεί να θεωρηθεί ότι χρησιμοποιείται στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης, πρέπει να επισημανθεί, πρώτον, ότι η διαλαμβανόμενη στο άρθρο 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΦΠΑ φράση «πλοία που χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα» σημαίνει απαραιτήτως ότι οι επίμαχες πλωτές κατασκευές χρησιμοποιούνται για πλεύση. Ένα πλοίο μπορεί να θεωρηθεί ότι «χρησιμοποιείται» στη ναυσιπλοΐα μόνον αν χρησιμοποιείται, τουλάχιστον βασικά ή κατά κύριο λόγο, για μετακίνηση στον θαλάσσιο χώρο.

24      Σε επίπεδο γραμματικής διατυπώσεως, υπέρ της ερμηνείας αυτής συνηγορούν και οι διάφορες γλωσσικές αποδόσεις του εν λόγω άρθρου 148, στοιχείο αʹ, οι οποίες είτε περιέχουν τον όρο «προορίζονται» είτε κάνουν γενικώς χρήση της παθητικής μετοχής του ρήματος «χρησιμοποιώ», όπως στις αποδόσεις της διατάξεως αυτής στην τσεχική («užívaných»), αγγλική («used»), ρουμανική («utilizate»), φινλανδική («käytettävät») και σουηδική («används») γλώσσα.

25      Όσον αφορά, δεύτερον, τον σκοπό που επιδιώκεται με το καθεστώς στο οποίο εμπίπτει η προβλεπόμενη στο άρθρο 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΦΠΑ απαλλαγή, το Δικαστήριο έχει αποφανθεί ότι από τον τίτλο του κεφαλαίου 7 του τίτλου IX της οδηγίας αυτής προκύπτει ότι ο σκοπός αυτός συνίσταται στην ενίσχυση των διεθνών μεταφορών (πρβλ. απόφαση της 4ης Μαΐου 2017, A, C‑33/16, EU:C:2017:339, σκέψη 37). Στο πλαίσιο αυτό, η παράδοση πλοίων που χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης απαλλάσσεται από τον ΦΠΑ δυνάμει του άρθρου 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ, υπό την προϋπόθεση ότι τα εν λόγω πλοία προορίζονται για μετακίνηση στην ανοικτή θάλασσα. Επομένως, ο σκοπός αυτός επιρρωννύει την ερμηνεία που παρατίθεται στη σκέψη 23 της παρούσας αποφάσεως, κατά την οποία μια πλωτή κατασκευή μπορεί να χαρακτηριστεί ως «πλοίο χρησιμοποιούμενο στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης» μόνον αν χρησιμοποιείται, τουλάχιστον βασικά ή κατά κύριο λόγο, για μετακίνηση στον θαλάσσιο χώρο.

26      Η επιδίωξη του εν λόγω σκοπού δεν αντιφάσκει με την ενδεχόμενη διαφορετική ερμηνεία των εννοιών του «πλοίου» και της «ναυσιπλοΐας», εφόσον απαιτείται,, επί παραδείγματι στον τομέα του περιβάλλοντος ή των ειδικών φόρων καταναλώσεως. Πράγματι, ακόμη και στην περίπτωση που υφίσταται μια τέτοια διαφορετική ερμηνεία, αρκεί να διαπιστωθεί ότι η ρύθμιση του δικαίου της Ένωσης στους τομείς αυτούς επιδιώκει την επίτευξη διαφορετικών σκοπών από τους επιδιωκόμενους με τις απαλλαγές του άρθρου 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ.

27      Τρίτον, η ερμηνεία του άρθρου 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ που περιορίζει το πεδίο εφαρμογής του στις πλωτές κατασκευές που χρησιμοποιούνται κυρίως για θαλάσσιες μετακινήσεις συνάδει με το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η διάταξη αυτή, δηλαδή το καθεστώς απαλλαγών από τον ΦΠΑ, οι οποίες πρέπει, όπως υπομνήσθηκε στη σκέψη 20 της παρούσας αποφάσεως, να ερμηνεύονται στενά.

28      Εν προκειμένω, όπως επισήμανε, κατ’ ουσίαν, ο γενικός εισαγγελέας στα σημεία 24 και 25 των προτάσεών του, δεν αμφισβητείται ότι οι αυτοανυψούμενες εξέδρες υποθαλάσσιας γεωτρήσεως, οι οποίες αποτέλεσαν αντικείμενο της επίμαχης στην κύρια δίκη παραδόσεως, είναι κινητές μονάδες υποθαλάσσιας γεωτρήσεως αποτελούμενες από πλωτό βάθρο, στο οποίο έχουν συναρμοστεί περισσότεροι του ενός πτυσσόμενοι βραχίονες που είναι ανυψωμένοι κατά τη διάρκεια της ρυμουλκήσεως έως τη θαλάσσια περιοχή της γεωτρήσεως και το οποίο, όταν βρίσκεται σε θέση γεωτρήσεως, τοποθετείται σε απόσταση δεκάδων μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας μέσω των ως άνω ανεπτυγμένων βραχιόνων που αγκυρώνουν την εξέδρα στον βυθό της θάλασσας, προκειμένου να δημιουργηθεί μια στατική εξέδρα.

29      Λαμβανομένων υπόψη των χαρακτηριστικών αυτών, οι επίμαχες στην κύρια δίκη εξέδρες υποθαλάσσιας γεωτρήσεως προκύπτει ότι δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν κυρίως για τους σκοπούς της ναυσιπλοΐας, όπερ εναπόκειται εντούτοις στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει, και ότι, επομένως, αυτές οι πλωτές κατασκευές δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως κατασκευές «που χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα» κατά την έννοια του άρθρου 148, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΦΠΑ. Αντιθέτως, όπως υποστήριξαν η Ρουμανική Κυβέρνηση και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, και υπό την επιφύλαξη επαληθεύσεως εκ μέρους του αιτούντος δικαστηρίου, η κύρια λειτουργία τους συνίσταται στην εκμετάλλευση, σε σταθερή θέση, θαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων.

30      Λαμβανομένων υπόψη του συνόλου των προεκτεθέντων, στα υποβληθέντα προδικαστικά ερωτήματα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας ΦΠΑ έχει την έννοια ότι η διαλαμβανόμενη στη διάταξη αυτή φράση «πλοία που χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης» δεν καλύπτει την παράδοση πλωτών κατασκευών, όπως είναι οι αυτοανυψούμενες εξέδρες υποθαλάσσιας γεωτρήσεως του είδους των επίμαχων στην κύρια δίκη, οι οποίες χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο σε σταθερή θέση για την εκμετάλλευση θαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων.

 Επί των δικαστικών εξόδων

31      Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.

Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (τρίτο τμήμα) αποφαίνεται:

Το άρθρο 148, στοιχεία αʹ και γʹ, της οδηγίας 2006/112/ΕΚ του Συμβουλίου, της 28ης Νοεμβρίου 2006, σχετικά με το κοινό σύστημα φόρου προστιθέμενης αξίας, έχει την έννοια ότι η διαλαμβανόμενη στη διάταξη αυτή φράση «πλοία που χρησιμοποιούνται στη ναυσιπλοΐα ανοικτής θαλάσσης» δεν καλύπτει την παράδοση πλωτών κατασκευών, όπως είναι οι αυτοανυψούμενες εξέδρες υποθαλάσσιας γεωτρήσεως του είδους των επίμαχων στην κύρια δίκη, οι οποίες χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο σε σταθερή θέση για την εκμετάλλευση θαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων.

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (τρίτο τμήμα) της 20ής Ιουνίου 2019 «Προδικαστική παραπομπή – Κοινωνική πολιτική – Οδηγία 2006/54/ΕΚ – Ίση μεταχείριση ανδρών και γυναικών – Πρόσβαση στην απασχόληση και όροι εργασίας – Άρθρο 24 – Προστασία από αντίποινα – Απόρριψη υποψήφιας για θέση εργασίας λόγω της εγκυμοσύνης της – Εργαζόμενος ο οποίος παρενέβη υπέρ της υποψήφιας αυτής – Απόλυση του εργαζομένου»

Στην υπόθεση C-404/18,

με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το arbeidsrechtbank Antwerpen (πρωτοβάθμιο δικαστήριο εργατικών διαφορών Αμβέρσας, Βέλγιο) με απόφαση της 23ης Μαΐου 2018, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 19 Ιουνίου 2018, στο πλαίσιο της δίκης

Jamina Hakelbracht,

Tine Vandenbon,

Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen,

κατά

WTG Retail BVBA,

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (τρίτο τμήμα),

συγκείμενο από τους A. Prechal (εισηγήτρια), πρόεδρο τμήματος, F. Biltgen, J. Malenovský, C. G. Fernlund και L. S. Rossi, δικαστές,

γενικός εισαγγελέας: G. Pitruzzella

γραμματέας: A. Calot Escobar

έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία,

λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υπέβαλαν:

–        οι J. Hakelbracht και T. Vandenbon καθώς και το Institut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen, εκπροσωπούμενοι από τις L. Vandenplas και V. Petry, advocaten,

–        η WTG Retail BVBA, εκπροσωπούμενη από τον T. De Meester, advocaat,

–        η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τον H. Kranenborg και την A. Szmytkowska,

κατόπιν της αποφάσεως που έλαβε, αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα, να εκδικάσει την υπόθεση χωρίς ανάπτυξη προτάσεων,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

1        Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 24 της οδηγίας 2006/54/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 5ης Ιουλίου 2006, για την εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης (ΕΕ 2006, L 204, σ. 23).

2        Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ, αφενός, των Jamina Hakelbracht και Tine Vandenbon καθώς και του Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen (Ινστιτούτου για την Ισότητα Γυναικών και Ανδρών) (στο εξής: Ινστιτούτο) και, αφετέρου, της WTG Retail BVBA σχετικά με την καταβολή αποζημίωσης στην T. Vandenbon λόγω της απόλυσής της.

 Το νομικό πλαίσιο

 Το δίκαιο της Ένωσης

3        Οι αιτιολογικές σκέψεις 23, 29 και 32 της οδηγίας 2006/54 έχουν ως εξής:

«(23)      Από τη νομολογία του Δικαστηρίου καθίσταται σαφές ότι η δυσμενής μεταχείριση των γυναικών που συνδέεται με την εγκυμοσύνη ή τη μητρότητα συνιστά άμεση διάκριση λόγω φύλου. Η μεταχείριση αυτή θα πρέπει, επομένως, να περιλαμβάνεται ρητά στην παρούσα οδηγία.

[...]

(29)      Η παροχή κατάλληλων δικαστικών ή διοικητικών διαδικασιών για την επιβολή της εκπλήρωσης των υποχρεώσεων που επιβάλλει η παρούσα οδηγία είναι ουσιαστική για την αποτελεσματική εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης.

[...]

(32)      Λόγω του θεμελιώδους χαρακτήρα του δικαιώματος αποτελεσματικής νομικής προστασίας, είναι σκόπιμο να εξασφαλίζεται ότι οι εργαζόμενοι εξακολουθούν να τυγχάνουν της προστασίας αυτής ακόμη και μετά τη λήξη της σχέσης από την οποία δημιουργείται η υποτιθέμενη παραβίαση της αρχής της ίσης μεταχείρισης. Ο εργαζόμενος που υπερασπίζεται ή καταθέτει υπέρ ατόμου το οποίο προστατεύεται βάσει της παρούσας οδηγίας, θα πρέπει επίσης να τυγχάνει της ίδιας προστασίας.»

4        Το άρθρο 1 της οδηγίας αυτής, με τίτλο «Σκοπός», έχει ως εξής:

«Σκοπός της παρούσας οδηγίας είναι να εξασφαλισθεί η εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης.

Για το σκοπό αυτό, η παρούσα οδηγία περιέχει διατάξεις για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ως προς:

α)      την πρόσβαση στην απασχόληση, συμπεριλαμβανομένης της επαγγελματικής εξέλιξης, και στην επαγγελματική κατάρτιση·

β)      τους όρους εργασίας, συμπεριλαμβανομένης της αμοιβής·

γ)      τα επαγγελματικά συστήματα κοινωνικής ασφάλισης.

Περιλαμβάνει επίσης διατάξεις με σκοπό να εξασφαλίζεται ότι η εφαρμογή αυτή καθίσταται αποτελεσματικότερη μέσω της θέσπισης κατάλληλων διαδικασιών.»

5        Κατά το άρθρο 2, παράγραφος 2, στοιχείο γʹ, της εν λόγω οδηγίας:

«Για τους σκοπούς της παρούσας οδηγίας, η διάκριση περιλαμβάνει:

[...]

γ)      οποιαδήποτε λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση γυναίκας λόγω εγκυμοσύνης ή άδειας μητρότητας κατά την έννοια της οδηγίας 92/85/ΕΟΚ [του Συμβουλίου, της 19ης Οκτωβρίου 1992, σχετικά με την εφαρμογή μέτρων που αποβλέπουν στη βελτίωση της υγείας και της ασφάλειας κατά την εργασία των εγκύων, λεχώνων και γαλουχουσών εργαζομένων (ΕΕ 1992, L 348, σ. 1)].»

6        Το άρθρο 14 της ίδιας οδηγίας, με τίτλο «Απαγόρευση διακρίσεων», ορίζει τα ακόλουθα:

«1. Δεν υφίσταται άμεση ή έμμεση διάκριση λόγω φύλου στο δημόσιο ή ιδιωτικό τομέα, συμπεριλαμβανομένων των δημοσίων φορέων, όσον αφορά:

α)      τους όρους πρόσβασης στη μισθωτή εργασία, στο ελεύθερο επάγγελμα ή σε άλλα είδη απασχόλησης, συμπεριλαμβανομένων των κριτηρίων επιλογής και των όρων πρόσληψης, ασχέτως του κλάδου δραστηριότητας και σε όλα τα επίπεδα της επαγγελματικής ιεραρχίας, μεταξύ άλλων και ως προς τις προαγωγές·

[...]».

7        Το άρθρο 17 της οδηγίας 2006/54, με τίτλο «Προάσπιση των δικαιωμάτων», προβλέπει, στην παράγραφο 1, τα εξής:

«Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι, ύστερα από ενδεχόμενη προσφυγή σε άλλες αρμόδιες αρχές, συμπεριλαμβανομένων των τυχόν διαδικασιών συνδιαλλαγής εφόσον κρίνονται απαραίτητες, κάθε πρόσωπο που θεωρεί εαυτό ζημιωθέν από τη μη τήρηση της αρχής της ίσης μεταχείρισης έχει πρόσβαση σε δικαστικές διαδικασίες για την επιβολή των υποχρεώσεων που απορρέουν από την παρούσα οδηγία, ακόμη και εάν η σχέση στο πλαίσιο της οποίας εικάζεται ότι σημειώθηκε η διάκριση έχει λήξει.»

8        Το άρθρο 24 της οδηγίας αυτής, με τίτλο «Προστασία έναντι αντιποίνων», ορίζει τα εξής:

«Τα κράτη μέλη εισάγουν στην εθνική έννομη τάξη τα μέτρα που απαιτούνται για την προστασία των εργαζομένων, περιλαμβανομένων και εκείνων που είναι εκπρόσωποι των εργαζομένων όπως προβλέπει η εθνική νομοθεσία ή/και πρακτική, κατά της απόλυσης ή άλλης δυσμενούς μεταχείρισης που θα συνιστούσε αντίδραση του εργοδότη σε καταγγελία εντός της επιχείρησης ή σε κίνηση δικαστικής διαδικασίας με στόχο να επιβάλει τη συμμόρφωση προς την αρχή της ίσης μεταχείρισης.»

 Το βελγικό δίκαιο

9        Το άρθρο 22 του wet ter bestrijding van discriminatie tussen vrouwen en mannen (νόμου για την καταπολέμηση των διακρίσεων μεταξύ γυναικών και ανδρών), της 10ης Μαΐου 2007 (Belgisch Staatsblad, 10 Μαΐου 2007, σ. 29031) (στο εξής: νόμος για την ισότητα των φύλων), έχει ως εξής:

«1.      Όταν υποβάλλεται καταγγελία εκ μέρους ή υπέρ ενός προσώπου λόγω παράβασης του παρόντος νόμου επελθούσας στον τομέα των σχέσεων εργασίας και των συμπληρωματικών συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης, ο εργοδότης δεν μπορεί να λάβει επιζήμιο μέτρο έναντι του προσώπου αυτού, εκτός αν συντρέχουν προς τούτο λόγοι που δεν σχετίζονται με την εν λόγω καταγγελία.

2.      Για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου, ως επιζήμιο μέτρο νοείται, μεταξύ άλλων, η λύση της σχέσης εργασίας, η μονομερής μεταβολή των όρων εργασίας ή το επιζήμιο μέτρο που λαμβάνεται μετά τη λύση της σχέσης εργασίας.

3.      Για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου, ως καταγγελία νοείται:

–      η αιτιολογημένη καταγγελία που υποβάλλεται από τον ενδιαφερόμενο στο επίπεδο της επιχείρησης ή της υπηρεσίας στην οποία απασχολείται, σύμφωνα με τις ισχύουσες διαδικασίες·

–      η αιτιολογημένη καταγγελία που υποβάλλεται από τη γενική διεύθυνση ελέγχου της κοινωνικής νομοθεσίας της ομοσπονδιακής δημόσιας υπηρεσίας για την απασχόληση, την εργασία και τον κοινωνικό διάλογο, υπέρ του ενδιαφερομένου, κατά της επιχείρησης ή της υπηρεσίας στην οποία αυτός απασχολείται·

–      η αιτιολογημένη καταγγελία που υποβάλλεται υπέρ του ενδιαφερομένου από ομάδα συμφερόντων ή από το Ινστιτούτο ενώπιον της επιχείρησης ή της υπηρεσίας στην οποία αυτός απασχολείται·

–      το ένδικο βοήθημα που ασκείται από τον ενδιαφερόμενο·

–      το ένδικο βοήθημα που ασκείται υπέρ του ενδιαφερομένου από το Ινστιτούτο ή από ομάδα συμφερόντων.

Η αιτιολογημένη καταγγελία που μνημονεύεται στο πρώτο εδάφιο, πρώτη έως τρίτη περίπτωση, χρονολογείται, υπογράφεται και κοινοποιείται ταχυδρομικώς με συστημένη επιστολή, στην οποία εκτίθενται οι αιτιάσεις κατά του προσώπου που προέβη στην προβαλλόμενη διάκριση.

[...]

9.      Η προβλεπόμενη στο παρόν άρθρο προστασία εφαρμόζεται επίσης στα πρόσωπα που ενεργούν ως μάρτυρες καθόσον, στο πλαίσιο της εξέτασης της καταγγελίας της παραγράφου 3, γνωστοποιούν στο πρόσωπο στο οποίο υποβλήθηκε η καταγγελία, με χρονολογημένο και υπογεγραμμένο έγγραφο, τα πραγματικά περιστατικά που οι ίδιοι είδαν ή άκουσαν και που σχετίζονται με την κατάσταση την οποία αφορά η καταγγελία ή καθόσον καταθέτουν ως μάρτυρες ενώπιον δικαστηρίου·

[...]».

 Η διαφορά της κύριας δίκης και το προδικαστικό ερώτημα

10      Η Τ. Vandenbon εργαζόταν για τη WTG Retail ως διευθύντρια ενός από τα καταστήματα ρούχων που εκμεταλλευόταν η επιχείρηση αυτή. Υπό την ως άνω ιδιότητα, η Τ. Vandenbon κάλεσε σε συνέντευξη, στις 24 Ιουνίου 2015, την J. Hakelbracht σχετικά με την πρόσληψη σε θέση πωλήτριας η οποία επρόκειτο να πληρωθεί από την 1η Αυγούστου 2015. Κατά τη συνέντευξη αυτή, η J. Hakelbracht επισήμανε ότι ήταν έγκυος τριών μηνών.

11      Στις 5 Ιουλίου 2015, η Τ. Vandenbon γνωστοποίησε στη WTG Retail ότι θεωρούσε την J. Hakelbracht κατάλληλη υποψήφια. Ωστόσο, η υπεύθυνη ανθρώπινου δυναμικού της επιχείρησης αυτής την ενημέρωσε, με μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου της 6ης Ιουλίου 2015, ότι δεν ήθελε να προσλάβει την J. Hakelbracht λόγω της εγκυμοσύνης της.

12      Με μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου της 7ης Ιουλίου 2015, η Τ. Vandenbon επισήμανε στη WTG Retail ότι μια τέτοια άρνηση πρόσληψης λόγω εγκυμοσύνης απαγορευόταν από τον νόμο. Εντούτοις, στις 12 Αυγούστου 2015, πληροφορήθηκε ότι η WTG Retail επιβεβαίωσε την άρνηση πρόσληψης της J. Hakelbracht για τον ίδιο λόγο.

13      Η Τ. Vandenbon ενημέρωσε, αυθημερόν, την J. Hakelbracht ότι η υποψηφιότητά της δεν έγινε δεκτή λόγω της εγκυμοσύνης της.

14      Η J. Hakelbracht επικοινώνησε, στη συνέχεια, με τη WTG Retail για το θέμα της μη πρόσληψής της, δηλώνοντάς της ότι σκόπευε να υποβάλει καταγγελία κατά της επιχείρησης αυτής ενώπιον του Ινστιτούτου. Δεδομένου ότι η WTG Retail δεν μετέβαλε, κατόπιν τούτου, τη θέση της, η J. Hakelbracht υπέβαλε καταγγελία και ενημέρωσε σχετικώς την εν λόγω επιχείρηση στις 26 Σεπτεμβρίου 2015.

15      Στις 5 Οκτωβρίου 2015, διεξήχθη σύσκεψη μεταξύ της Τ. Vandenbon και της υπεύθυνης της WTG Retail αφορώσα τη μη πρόσληψη της J. Hakelbracht, κατά τη διάρκεια της οποίας προσήφθη στην Τ. Vandenbon ότι εξαιτίας της υπέβαλε καταγγελία η J. Hakelbracht.

16      Στις 12 Νοεμβρίου 2015, το Ινστιτούτο ενημέρωσε τη WTG Retail ότι παρέλαβε την καταγγελία της J. Hakelbracht. Με μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που απέστειλε στο Ινστιτούτο στις 11 Δεκεμβρίου 2015, η επιχείρηση αυτή αμφισβήτησε επισήμως ότι αρνήθηκε να προσλάβει την J. Hakelbracht λόγω της εγκυμοσύνης της.

17      Στις 6 Απριλίου 2016, η WTG Retail κατήγγειλε τη σύμβαση εργασίας της Τ. Vandenbon. Στις 13 Απριλίου 2016, η τελευταία υπέβαλε καταγγελία στο Ινστιτούτο. Ερωτηθείσα από την Τ. Vandenbon σχετικά με τους λόγους της απόλυσής της, η WTG Retail της γνωστοποίησε λεπτομερώς τους λόγους αυτούς με επιστολή της 10ης Ιουνίου 2016. Σε αυτούς περιλαμβάνονταν, μεταξύ άλλων, η πλημμελής εκτέλεση των ανατιθέμενων καθηκόντων, η μη συμμόρφωση με τις οδηγίες ασφαλείας, η ανεπαρκής συντήρηση του καταστήματος και η έλλειψη τάξης. Το συνδικάτο του οποίου ήταν μέλος η Τ. Vandenbon αμφισβήτησε τους ως άνω λόγους.

18      Τόσο η J. Hakelbracht όσο και η Τ. Vandenbon όχλησαν τη WTG Retail, με έγγραφο της 10ης Οκτωβρίου 2016, ζητώντας να καταβληθεί σε καθεμία εξ αυτών κατ’ αποκοπήν αποζημίωση ποσού αντιστοιχούντος σε μισθούς έξι μηνών. Δεδομένου ότι δεν κατόρθωσαν να επιτύχουν συμφωνία επί του θέματος αυτού, ζήτησαν από το arbeidsrechtbank Antwerpen (πρωτοβάθμιο δικαστήριο εργατικών διαφορών Αμβέρσας, Βέλγιο) να υποχρεώσει την εν λόγω επιχείρηση να καταβάλει την αποζημίωση αυτήν.

19      Όπως προκύπτει από την απόφαση περί παραπομπής, δεν αμφισβητείται στην υπόθεση της κύριας δίκης ότι η J. Hakelbracht υπέστη πράγματι άμεση διάκριση λόγω φύλου και, για τον λόγο αυτόν, το αιτούν δικαστήριο της επιδίκασε τη σχετική αποζημίωση.

20      Όσον αφορά το αίτημα της Τ. Vandenbon, το οποίο είναι το μόνο κρίσιμο στο πλαίσιο της παρούσας προδικαστικής παραπομπής, η Τ. Vandenbon επικαλείται την προστασία από αντίποινα, την οποία εγγυάται το άρθρο 22, παράγραφος 9, του νόμου για την ισότητα των φύλων, υποστηρίζοντας ότι παρενέβη ως μάρτυρας κατά την εξέταση της καταγγελίας της J. Hakelbracht. Κατά το αιτούν δικαστήριο, όμως, δεν πληρούνται εν προκειμένω οι απαιτούμενες, βάσει του νομικού ορισμού, σχετικές προϋποθέσεις, δεδομένου ότι η Τ. Vandenbon δεν μπορεί να προσκομίσει κανένα χρονολογημένο και υπογεγραμμένο έγγραφο σχετικό με τη μαρτυρία της.

21      Το αιτούν δικαστήριο διερωτάται, ωστόσο, αν η προστασία που προβλέπεται στο άρθρο 22, παράγραφος 2, του νόμου για την ισότητα των φύλων είναι πιο περιορισμένη σε σχέση με εκείνη του άρθρου 24 της οδηγίας 2006/54, στο μέτρο που η προστασία αυτή δεν πρέπει, κατά την άποψή του, να αφορά μόνον τους επίσημους μάρτυρες, αλλά πρέπει να επεκτείνεται και σε όλους όσοι υπερασπίζονται ή υποστηρίζουν το πρόσωπο που έχει υποβάλει καταγγελία για δυσμενή διάκριση λόγω φύλου.

22      Υπό τις συνθήκες αυτές, το arbeidsrechtbank Antwerpen (πρωτοβάθμιο δικαστήριο εργατικών διαφορών Αμβέρσας) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο το ακόλουθο προδικαστικό ερώτημα:

«Έχει το δίκαιο της Ένωσης και, συγκεκριμένα, το άρθρο 24 της οδηγίας [2006/54] την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση κατά την οποία η προστασία μαρτύρων από αντίποινα παρέχεται μόνον στα πρόσωπα τα οποία, στο πλαίσιο εξετάσεως καταγγελίας, ενημερώνουν, με υπογεγραμμένο και χρονολογημένο έγγραφο, το πρόσωπο στο οποίο υποβάλλεται η καταγγελία σχετικά με τα πραγματικά περιστατικά που είδαν ή άκουσαν προσωπικά και που αφορούν την κατάσταση η οποία αποτελεί το αντικείμενο της καταγγελίας καθώς και στα πρόσωπα τα οποία καταθέτουν ως μάρτυρες ενώπιον δικαστηρίου;»

 Επί του προδικαστικού ερωτήματος

23      Με το προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν το άρθρο 24 της οδηγίας 2006/54 έχει την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, κατά την οποία, σε περίπτωση που ένα πρόσωπο το οποίο εκτιμά ότι υπέστη διάκριση λόγω φύλου έχει υποβάλει καταγγελία, εργαζόμενος ο οποίος του παρέσχε υποστήριξη στο πλαίσιο αυτό προστατεύεται από τα αντίποινα του εργοδότη μόνον εφόσον έχει παρέμβει ως μάρτυρας κατά την εξέταση της καταγγελίας αυτής και εφόσον η μαρτυρία του πληροί τις τυπικές απαιτήσεις που προβλέπει η εν λόγω ρύθμιση.

24      Καταρχάς, επισημαίνεται αφενός ότι, όπως προκύπτει από την απόφαση περί παραπομπής, η WTG Retail απέλυσε την Τ. Vandenbon σχεδόν εννέα μήνες αφότου αυτή εναντιώθηκε στην άρνηση της εν λόγω επιχείρησης να προσλάβει την J. Hakelbracht, άρνηση οφειλόμενη στην εγκυμοσύνη της τελευταίας. Μολονότι η WTG Retail ισχυρίζεται ότι προέβη στην απόλυση αυτή για αντικειμενικούς λόγους μη σχετιζόμενους με την ως άνω εναντίωση, εντούτοις το αιτούν δικαστήριο εκκινεί, κατά τα φαινόμενα, από την παραδοχή περί του αντιθέτου.

25      Αφετέρου, η απόρριψη μιας υποψήφιας για τον λόγο ότι είναι έγκυος πρέπει να θεωρηθεί ως λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση γυναίκας λόγω εγκυμοσύνης, η οποία συνιστά, σύμφωνα με το άρθρο 2, παράγραφος 2, στοιχείο γʹ, της οδηγίας 2006/54, άμεση διάκριση λόγω φύλου, όπως τονίζεται, επιπλέον, στην αιτιολογική σκέψη 23 της οδηγίας αυτής.

26      Όσον αφορά την προστασία που καθιερώνει ο νομοθέτης της Ένωσης με το άρθρο 24 της οδηγίας 2006/54, υπενθυμίζεται ότι η διάταξη αυτή υποχρεώνει τα κράτη μέλη να λαμβάνουν τα αναγκαία μέτρα για την προστασία των εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένων των εκπροσώπων των εργαζομένων, έναντι τυχόν απόλυσης ή κάθε άλλης δυσμενούς μεταχείρισης στην οποία θα προέβαινε ο εργοδότης αντιδρώντας στην υποβολή καταγγελίας σε επίπεδο επιχείρησης ή στην κίνηση ένδικης διαδικασίας με σκοπό την επιβολή της συμμόρφωσης προς την αρχή της ίσης μεταχείρισης.

27      Από την ίδια τη διατύπωση του εν λόγω άρθρου 24 συνάγεται ότι η κατηγορία των εργαζομένων που μπορούν να τύχουν της προβλεπόμενης σε αυτό προστασίας πρέπει να νοείται κατά τρόπο ευρύ και περιλαμβάνει όλους τους εργαζομένους κατά των οποίων ο εργοδότης, αντιδρώντας στην υποβολή καταγγελίας που αφορά διάκριση λόγω φύλου, ενδέχεται να λάβει μέτρα ως αντίποινα, χωρίς εξάλλου να οριοθετείται η κατηγορία αυτή.

28      Επομένως, από το γράμμα του άρθρου 24 της οδηγίας 2006/54 συνάγεται ότι το άρθρο αυτό δεν περιορίζει την προστασία μόνο στους εργαζομένους που έχουν υποβάλει καταγγελία και στους εκπροσώπους τους ή στους εργαζομένους που πληρούν ορισμένες τυπικές απαιτήσεις από τις οποίες εξαρτάται η αναγνώριση ορισμένης ιδιότητας, για παράδειγμα η ιδιότητα του μάρτυρα, όπως οι προβλεπόμενες από τον νόμο για την ισότητα των φύλων απαιτήσεις της υπόθεσης της κύριας δίκης.

29      Παρατηρείται, επιπλέον, ότι, κατά την αιτιολογική σκέψη 32 της οδηγίας 2006/54, «ο εργαζόμενος που υπερασπίζεται ή καταθέτει υπέρ ατόμου το οποίο προστατεύεται βάσει της [εν λόγω] οδηγίας, θα πρέπει επίσης να τυγχάνει της ίδιας προστασίας» με το προστατευόμενο άτομο, ακόμη και μετά τη λήξη της σχέσης εργασίας. Η αιτιολογική αυτή σκέψη επιβεβαιώνει, συνεπώς, ότι η εν λόγω οδηγία αποσκοπεί στην οριοθέτηση της κατηγορίας εργαζομένων, πλην του προσώπου που υπέστη διάκριση, οι οποίοι πρέπει να δύνανται να τύχουν προστασίας από αντίποινα, όχι βάσει τυπικών κριτηρίων, αλλά βάσει του ρόλου τον οποίο οι εργαζόμενοι αυτοί ενδεχομένως διαδραμάτισαν υπέρ του προστατευόμενου προσώπου και ο οποίος ήταν ικανός να προκαλέσει τη λήψη, από τον οικείο εργοδότη, δυσμενών μέτρων εναντίον τους.

30      Η ευρεία αυτή ερμηνεία του άρθρου 24 της οδηγίας 2006/54 ενισχύεται, εξάλλου, από τον σκοπό της οδηγίας, ο οποίος είναι να εξασφαλιστεί η εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης, όσον αφορά, μεταξύ άλλων, την πρόσβαση στην απασχόληση, όπως προκύπτει από το άρθρο 1 της εν λόγω οδηγίας.

31      Συναφώς, διευκρινίζεται ότι η αποτελεσματική εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης, την οποία επιδιώκει η οδηγία 2006/54, απαιτεί, όπως επισημαίνεται στην αιτιολογική σκέψη 29 της οδηγίας αυτής, την καθιέρωση κατάλληλων δικαστικών ή διοικητικών διαδικασιών για την επιβολή της εκπλήρωσης των υποχρεώσεων που προβλέπει η οδηγία. Το άρθρο 17, παράγραφος 1, της εν λόγω οδηγίας προβλέπει συναφώς ότι κάθε πρόσωπο που θεωρεί ότι έχει ζημιωθεί από τη μη τήρηση της αρχής της ίσης μεταχείρισης πρέπει να έχει πρόσβαση σε τέτοιες διαδικασίες.

32      Η τελευταία αυτή διάταξη αποτελεί ειδική έκφραση, στο πλαίσιο της ίδιας οδηγίας, της αρχής της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, η οποία απορρέει από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών και έχει κατοχυρωθεί στα άρθρα 6 και 13 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, που υπεγράφη στη Ρώμη στις 4 Νοεμβρίου 1950 (πρβλ. απόφαση της 22ας Σεπτεμβρίου 1998, Coote, C-185/97, EU:C:1998:424, σκέψη 21), αρχής η οποία κατοχυρώνεται, πλέον, εκ νέου στο άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

33      Σε σχέση με την οδηγία 76/207/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 9ης Φεβρουαρίου 1976, περί της εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχειρίσεως ανδρών και γυναικών, όσον αφορά την πρόσβαση σε απασχόληση, την επαγγελματική εκπαίδευση και προώθηση και τις συνθήκες εργασίας (ΕΕ ειδ. έκδ. 05/002, σ. 70), η οποία ίσχυε πριν από την έκδοση της οδηγίας 2006/54, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι η αρχή του αποτελεσματικού δικαστικού ελέγχου θα έχανε ουσιαστικά την αποτελεσματικότητά της εάν η προστασία την οποία παρέχει δεν περιλάμβανε τα μέτρα που ενδέχεται να λάβει ένας εργοδότης αντιδρώντας σε ένδικη διαδικασία κινηθείσα από έναν μισθωτό με σκοπό την εξασφάλιση του σεβασμού της αρχής της ίσης μεταχείρισης. Πράγματι, ο φόβος τέτοιου είδους μέτρων κατά των οποίων δεν θα υπήρχε δυνατότητα άσκησης ένδικης προσφυγής θα απέτρεπε ενδεχομένως τους εργαζομένους που εκτιμούν ότι έχουν θιγεί από διακριτική μεταχείριση να προβάλουν τα δικαιώματά τους διά της δικαστικής οδού και, ως εκ τούτου, θα ήταν ικανός να υπονομεύσει σοβαρά την επίτευξη του επιδιωκόμενου από την οδηγία σκοπού (απόφαση της 22ας Σεπτεμβρίου 1998, Coote, C-185/97, EU:C:1998:424, σκέψη 24).

34      Αντιστοίχως, η απαιτούμενη από την οδηγία 2006/54 αποτελεσματικότητα της προστασίας έναντι των διακρίσεων λόγω φύλου δεν θα εξασφαλιζόταν εάν η εν λόγω προστασία δεν κάλυπτε τα μέτρα που ενδέχεται να λάβει ένας εργοδότης κατά εργαζομένων οι οποίοι υπερασπίστηκαν, επισήμως ή ανεπισήμως, το προστατευόμενο πρόσωπο ή κατέθεσαν υπέρ αυτού. Πράγματι, οι εν λόγω εργαζόμενοι, οι οποίοι βρίσκονται σε ιδανική θέση για να υποστηρίξουν το πρόσωπο αυτό και να ενημερωθούν για περιπτώσεις δυσμενούς διάκρισης στην οποία έχει προβεί ο εργοδότης τους, θα μπορούσαν, κατ’ αυτόν τον τρόπο, να αποθαρρυνθούν από το να παρέμβουν υπέρ του εν λόγω προσώπου, φοβούμενοι ότι ενδέχεται να μην τύχουν προστασίας εάν δεν πληρούν ορισμένες τυπικές απαιτήσεις, όπως οι επίμαχες στην υπόθεση της κύριας δίκης, πράγμα το οποίο θα ήταν δυνατόν να υπονομεύσει σοβαρά την επίτευξη του επιδιωκόμενου από την οδηγία 2006/54 σκοπού, καθόσον θα μείωνε τις πιθανότητες εντοπισμού και αντιμετώπισης περιπτώσεων δυσμενούς διάκρισης λόγω φύλου.

35      Συνεπώς, το άρθρο 24 της οδηγίας 2006/54 έχει την έννοια ότι οι μνημονευόμενοι στο άρθρο αυτό εργαζόμενοι, πλην του προσώπου το οποίο υπέστη διάκριση λόγω φύλου, πρέπει να προστατεύονται στο μέτρο που ενδέχεται να τεθούν σε μειονεκτική θέση από τον εργοδότη τους λόγω της επίσημης ή ανεπίσημης στήριξής τους προς το πρόσωπο που υπέστη τέτοια διάκριση.

36      Στο μέτρο που η WTG Retail προβάλλει, κατ’ ουσίαν, ότι οι απαιτήσεις του άρθρου 22, παράγραφος 9, του νόμου για την ισότητα των φύλων δικαιολογούνται καθόσον καθιερώνουν απλώς ένα ισορροπημένο σύστημα κανόνων αποδείξεως σχετικά με την ύπαρξη και τη χρονολόγηση των μαρτυριών, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι η διάταξη αυτή, λαμβανόμενη υπόψη στο σύνολό της, δεν θεσπίζει απλώς διαδικαστικούς κανόνες ή κανόνες αποδείξεως, αλλά, εν πάση περιπτώσει, οριοθετεί επίσης την κατηγορία των εργαζομένων που προστατεύονται από αντίποινα κατά τρόπο πιο περιοριστικό σε σχέση με ό,τι προβλέπεται στο άρθρο 24 της οδηγίας 2006/54, εξαιρώντας, μεταξύ άλλων, τους εργαζομένους οι οποίοι παρείχαν ανεπίσημη υποστήριξη στο πρόσωπο που υπέστη διάκριση.

37      Κατόπιν όλων των ανωτέρω σκέψεων, στο προδικαστικό ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 24 της οδηγίας 2006/54 έχει την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, κατά την οποία, σε περίπτωση που ένα πρόσωπο το οποίο εκτιμά ότι υπέστη διάκριση λόγω φύλου έχει υποβάλει καταγγελία, εργαζόμενος ο οποίος του παρέσχε υποστήριξη στο πλαίσιο αυτό προστατεύεται από τα αντίποινα του εργοδότη μόνον εφόσον έχει παρέμβει ως μάρτυρας κατά την εξέταση της καταγγελίας αυτής και εφόσον η μαρτυρία του πληροί τις τυπικές απαιτήσεις που προβλέπει η εν λόγω ρύθμιση.

 Επί των δικαστικών εξόδων

38      Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.

Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (τρίτο τμήμα) αποφαίνεται:

Το άρθρο 24 της οδηγίας 2006/54/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 5ης Ιουλίου 2006, για την εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης, έχει την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, κατά την οποία, σε περίπτωση που ένα πρόσωπο το οποίο εκτιμά ότι υπέστη διάκριση λόγω φύλου έχει υποβάλει καταγγελία, εργαζόμενος ο οποίος του παρέσχε υποστήριξη στο πλαίσιο αυτό προστατεύεται από τα αντίποινα του εργοδότη μόνον εφόσον έχει παρέμβει ως μάρτυρας κατά την εξέταση της καταγγελίας αυτής και εφόσον η μαρτυρία του πληροί τις τυπικές απαιτήσεις που προβλέπει η εν λόγω ρύθμιση.